ANTON GOJÇAJ: 2015

Këngët e rapsodit (të mbramë) të Malësisë
(Patër Kolë Berishaj, Nder e burrni ndër malet tona, kangë epike, Camaj-Pipa, Shkodër, 2003)

Shkruar nga ANTON GOJÇAJ

Të çuditshme janë fatet e njerëzve gjatë historisë, po aq të mistershme janë edhe fatet e artit në shekuj, e sidomos fuqia ndikuese e tij.
Në Heladën (para)homerike ekzistonte një grup njerëzish të përzgjedhur që merreshin me thurjen (dhe përcjelljen ose transmetimin) e këngëve epike. Ata ishin aedët. Në trevat shqiptare të veriut një profesion të ngjashëm me atë të aedëve antikë e ushtronin rapsodët.
Malësia e Madhe, në një proces mjaft të mjegulluar historik, e konservoi këtë art antik deri në shekullin XX. Institucioni i rapsodëve (aedëve), siç quhen shpesh krijuesit e këngëve epike, mbijetoi mbijetoi në Malësi deri në kohët moderne. Mëse një herë gjatë leximit të dorëshkrimeve të Atë Kolë Berishajt, mendja më shkoi tek një ese i Kadaresë (saktësisht: Ismail Kadare, Eskili ky humbës i madh, Tiranë, 1990), në të cilin shkrimtari shqiptar mediton kreativisht për përputhjet dhe ngjashmëritë e realitetit antik grek (të tragjedive) dhe disa dukurive, riteve, zakoneve që ruhen ende gjallë në Shqipërinë e Veriut, veçanërisht në Malësinë e Madhe.
Gjithsesi, Atë Kola frymën epike e ka thithur me “gjinin e nan’s”, derisa ajo i këndonte ninulla për ta vënë në gjumë, duke e krahasuar me personalitete dhe figura të shquara historike, legjendare e mitike.
Gjuha e këngëve të tij është ajo e dialektit verior të shqipes, kryesisht e folmja e Malësisë së Madhe. Françeskanët, si rregulltarë të Kishës Katolike, kultivojnë me dashuri të veçantë kultin e natyrës, të natyrshmen. Shën Françesku është ndër poetët e parë të Italisë që shkroi në gjuhën e popullit, e jo në latinishten e elitës, që ishte edhe gjuhë zyrtare (administrative dhe e letërsisë) e Kishës Katolike. Duke qenë françeskan, është e vetëkuptueshme që Atë Kola parapëlqen të folmen e gjallë të njerëzve për të cilët flet dhe me të cilët jeton. Fjalët vijuese janë po ashtu të një françeskani shqiptar: “Shkrimet dhe gjuha shqipe, sidomos ajo e maleve, e folmja e popullit, burimore dhe e pastërt, kanë kenë mjetet ma të rëndësishme, për formimin dhe ruajtjen e identitetit kombëtar.” (P. Vinçenc Malaj, Të dhana albanologjike 2, Ulqin-Tuz 1999, f. 323).
Kjo nuk është veç politikë gjuhësore, por edhe metafizikë.
Specialistët e letërsisë, kur ta kenë në dorë këtë libër, do të thonë menjëherë se kjo është një vepër anakronike, e vonuar së paku disa shekuj nga zhvillimet letrare në botë. Mendimi im është se autori e dinte këtë gjë, por kjo nuk çonte peshë në perceptimet e tij për artin dhe jetën njerëzore. Ai e di se këto vargje nuk do t’i lexojë gjithkush, por ato i kushtohen një komuniteti të caktuar, një treve të caktuar, malësorëve të Malësisë së Madhe. Si e tillë, kjo vepër gjithsesi do t’i gjejë lexuesit e vet.
Nuk është rastësi pse ky njeri u përcaktua për rregullin françeskan. Themeluesi i këtij rregulli kishtar, shën Françesku i Asizit, ishte edhe vetë një poet i shkëlqyer. (Erwin Laaths, Geschichte der Weltliteratur, Muenchen 1988, f. 261). Kontributi i gjithanshëm i françeskanëve dhënë kulturës shqiptare kërkon një shembull të ngjashëm në botë, por është e vështirë për ta gjetur..., përballë luftrave të panumërta, skamjes, urisë, mjerimit, vetëmohimit – për ruajtjen e farës autentike autoktone. Këngët epike u ndihmonin në luftën e tyre etike, i ushqenin ata, si mana biblike hebrenjtë në shkretëtirë, i bënte më të fortë, më të qëndrueshëm në kuptimin asketik përballë tundimeve të ndryshme, i pastronte shpirtërisht, i mbushte me energji pozitive dhe me vullnet jetësor.
Një mjedis i tillë, spartan, ishte sfidë e mrekullueshme për rregulltarët françeskanë dhe ata provimin e vet e dhanë – për çdo lëvdatë!

Në botën e ideve të Atë Kolë Berishajt

Autori krijimet e veta që ofrohen në këtë libër i ka organizuar sipas mostrës së këngëve popullore, kryesisht atyre historike. Personalitetet e këtyre këngëve janë të gjithë personalitete reale historike, domethënë kanë jetuar dhe vepruar në Malësinë e Madhe, ose ishin të ndonjë fisi tjetër shqiptar. Përkufizimet hapsinore përkojnë po ashtu me këtë nënqiell. Ideja bazë, njëkohësisht motivi kryesor i këngëve, pse jo tema e tyre e përbashkët, është sistemi fisnor dhe kodi zakonor (dokesor) dhe etik, që respektohet dhe jetohet atje.
Qëllimi është prezent, i qartë dhe ka natyrë didaktike e historike, ndoshta më tepër sesa artistike të stilit të stërholluar. Nderi dhe burrëria janë dy epitete konvencionale, të pashmangshme sa herë që bëhet fjalë për Malësinë. Zanafilla e kësaj kompozite indigjene malësore mund të kërkohet deri në lashtësinë mitike, pagane, mirëpo unë këtu shoh edhe një lidhje, ndoshta veç si asociacion, me Mesjetën, me kultin kalorësiak të nderit, e në mënyrë të posaçme me Kanunin e Lekës, që malësorëve u mundësonte faktikisht t’i rregullojnë marrëdhëniet shoqërore si një shtet, megjithëse jetonin në skllavëri, gati të leçitur nga qytetërimi evropian.
Përjetësimi i shembujve të “burrnisë” e të nderit, përveç lavdërim i të kaluarës, është edhe lektyrë specifike për krijimin e personaliteteve të ardhshëm, duke mos i tradhtuar traditat e të parëve.
Kulti i fjalës së dhënë, domethënë Besa, si dhe pasoja e përdhosjes së saj, që e hasim ta zëmë në këngën “Gjelosh Frangu i Traboinit”, është tema e madhe, përgjithësisht, e krijimtarisë së Atë Kolës. Kult tjetër është ai i mikpritjes shqiptare, në këngën “Trimnia dhe burrnia e shaljanit”, i cili ngadhënjen në ballafaqim me sistemin e vlerave oborrtare të pushtuesit, por edhe ndaj vdekjes. Pra, vdekja tërhiqet para burrërisë së malësorëve, thot tërthorazi autori.
Institucioni i pajtimit të gjaqeve është tema e këngëve “Kolë Zefi i Grudës”, “Tom Zoli i Grudës” dhe “Nji nanë burrneshë shqiptare”. Gjakmarrja është vërtet e lejuar me Kanunin e Lekës, por edhe falja e gjakut, pajtimi po ashtu (Kanuni i Lekës, Tiranë 2002, fq. 80-92). Autori dëshmon se herë pas here mendjet e ndritura malësore, megjithëse të paarsimuara, kanë pasur guximin ta kapërcejnë instinktin hakmarrës, megjithëse me Kanun të legalizuar, duke falur gjakun dhe duke duke shpëtuar familjen dhe farefisin nga pesha e rëndë e të qenit gjakës. Motiv interesant, si njëfarë variacioni në temë, është tundimi (provimi) etik që fati (dhe rrethi), ndoshta edhe Kanuni, vë para protagonistëve të Atë Kolës, por të gjithë ata provimin e japin me moral të lartë, duke falur gjakun, për të mirën dhe përparimin e vëllazërisë dhe të fisit.
Mirëpo në këngën për Gjelosh Frangun e Traboinit për faljen e gjakut as nuk mund të diskutohet, sepse gjakësi është i huaj, për më tepër është pushtuesi dora vetë dhe, ndoshta, arsyeja më e fortë, gjakësi ka shkelur fjalën e dhënë, kështu që marrja e gjakut s’ka alternativë, ajo është një aksiomë morale e fisit, që duhet të ekzekutohet domosdoshmërish.
Në aspektin sociologjik, këto këngë i takojnë kulturës rurale-sociale.
Lidhjet jashtëtekstore dhe mostrat intertekstuale
Përveç literaritetit (tekstit më vete) çdo krijim letrar ka edhe lidhje të caktuara jashtëtekstore, kontekstuale, e nganjëherë edhe intertekstuale. Poemat epike-didaktike të Atë Kolës në mënyrë të posaçme vendosin raporte jashtëtekstore, kontekstuale dhe intertekstuale.
Kënga “Trimnia dhe burrnia e shaljanit” më duket aq e ngjashme me një episod të treguar nga Mark Milani (Mark Milani, Jeta dhe zakonet e shqiptarëve, Podgoricë, 2001, fq. 117-119), sa që më bëhet të besoj se Berishaj këngën e vet mund ta ketë shkruar i frymëzuar pikërisht nga proza e autorit nga Kuçi, të cilin sigurisht e njihte mirë. Tema është po ajo, motivet po ato, mirëpo dallojnë për nga kompozicioni, stili dhe, natyrisht, gjuha e shkrimit (origjinali). Atë Kola shkruan vargje epike, kurse Mark Milani shkruan prozë. Dallon edhe protagonisti, sepse Atë Kola flet për shaljanin, kurse Mark Milani rrëfen për një hotjan. Por nuk është e pamundur që këta dy autorë të kenë dëgjuar dy motërzime të së njëjtës këngë, ose ngjarje, dukuri kjo që ndeshet rregullisht në poezinë gojore.
Përveç lidhjeve intertekstuale, ekzistojnë edhe lidhjet jashtëtekstore dhe kontekstuale. Në rend të parë mjedisi jetësor. Atë Kolë Berishaj ka jetuar mëse 30 vite në Hot. Realiteti epik, jeta e vrazhdët e malësorëve, Kanuni i Lekës – rregullator i jetës shoqërore në Malësi, ngjarjet dhe personalitetet e ndryshme historike, shembujt e “burrnisë dhe nderit ndër malet tona”, si dhe këngët e gjalla, gjithmonë të improvizuara, gjithmonë “premierë”, ritet e lindjes, të dasmës dhe të varrimit, dukuritë e tjera dhe autorët e veprat e shumta të kulturës shqiptare dhe më gjerë sigurisht që kanë lënë gjurmët e veta, së paku në subkoshiencën e autorit. Protagonistët epikë të këngëve të Patër Kolës, Kolë Zefi i Grudës, Tom Zoli, Gjelosh Frangu etj., të gjithë këta ishin personalitete reale
historike, për të cilët flitet edhe sot e kësaj dite ndër malësorë.
Rast tjetër lidhjeje intertekstuale paraqesin dy këngë (ose një këngë në dy pjesë) për Gjelosh Frangun e Traboinit, që ka përputhje më tepër se të rastësishme me këngën popullore homonime (krahaso: Grup autorësh, Në prehër të jetës së re, Podgoricë, 1978, fq. 145). Gjelosh Frangu ishte një fytyrë reale, historike, çka e vërteton përsëri Mark Milani (Jeta dhe zakonet e shqiptarëve, fq. 169).
Larg e larg, sidomos përshkrimi i aksionit ndëshkues të çetës së Gjeloshit në Shkodër, sikur vë lidhje (së paku antologjike) me poemën e njohur të kroatit Ivan Mazhuraniq “Vdekja e Smail-Agë Çengiqit”.
Në poemën “Lufta e Këlmendit 1944-1945” hasa në disa vargje që, besoj, kanë marrëdhënie të drejtpërdrejta intertekstuale me Kangën e tetë (Ali Pasha i Gusisë), të kryeveprës së Atë Gjergj Fishtës:

Amanet, o more grue
N’kjoftë kismet ndoj djalë me m ‘ pshtue,
Ke me e rritë e ke me e mësue
Ke me e rritë me kenë bujar,
Burrë fisnik, me besë shqiptar.
Trim i fortë e atdhetar.

Vargjet e cituara lart, pa dyshim, ta përkujtojnë porosinë që Ali Pasha i lë gruas së vet, para se të niset në luftë. (Krahaso: Gjergj Fishta, Lahuta e Malcis’, botim i tretë, Romë, 1991, fq. 88-89).
Ndikimi i këngëve popullore, sigurisht, është më i madhi dhe më i rëndësishmi, pra edhe më i shpeshti.
Në këngën e dytë për Gjelosh Frangun, autori thjesht huazon dhe vë në funksion të këngës së vet, vargje të tëra popullore:

Kah po vjen, more Çun Mula?
Prej Kelmendit sot u ula.
Kam marr vesht se m’ asht xanë rruga.

Çështje metrike dhe mostrat stilistike
Ndërtimi i vargut bëhet sipas modelit popullor. Duke qenë se këto poema do të mund të cilësoheshin historike, atëherë edhe modeli paradigmatik, në planin e vargnimit, është vargu i këngëve popullore historike, domethënë tetërrokëshi. Për tetërrokëshin mendohet se është vargu më i përhapur gjeografikisht dhe më i lashti, domethënë më autoktoni, historikisht, në poezinë gojore shqipe. Njësoj si tetërrokëshi popullor, edhe vargu i Atë Kolës është i tipit trokaik (theksi bie në rrokjen teke), p.sh.:

Gjelosh Frangu, trim’ i trimit
I a qet zanin Traboinit,
M’u bashkue gjith’sa ma parë,
Çka a vojvodë e bajraktarë, (...)

Këngët janë monokolone dhe, kryesisht, kanë rimë të puthur.
Kur bëhet fjalë për figurat stilistike, ato nuk paraqesin fuqinë më të madhe artistike të këtij autori. Ligjërata e tij është kryesisht e drejtëpërdrejtë. Figura stilistike megjithatë ka. Ngjashëm me letërsinë popullore, edhe në krijimtarinë e “fratit të Malësisë” shumë shpesh haset figura e krahasimit, p.sh.:

Tuj flakure si vetima
Tuj flakure si shqipe t’ lehta
N’ shpinë ju vunë si petrita
(fq.128)

Ose
T’ fortë si shkambat, ku jetojnë,
T’ shkathtë si shqypet, qi n’ta pushojnë,
(fq.145)

Pyetja retorike është gjithashtu e pranishme relativisht shpesh, ja një shembull:
Vorret vetë ata i kanë çilë
Por, Zo’, kush ka me i pshilë?
(fq.145)

Metafora është mjaft e rrallë, por megjithatë haset tek-tuk:

Synin zhgjetë, zemrën çelik
(fq.111)

Shprehjet alegorike janë të shumta në poezinë gojore, por ekzistojnë edhe këtu:

Mos i nguc grethat me krande,
Se ke prekë të zezën tande!
(fq. 102)

Përveç figurave stilistike lexuesi specialist këtu mund të gjejë edhe të ashtuquajturat – shenja kohore dhe hapësinore, që janë karakteristike për këngët historike, të cilat kanë për qëllim futjen e dëgjuesit (lexuesit) drejtpërdrejt në temë. Një shembull për kohën:

Me ‘i mi nandqind e njimdhetë
Shumë malsori ktu pat mbetë,
(fq. 7)

Njëshenjë hapësinore:

Shkova gjatë, por edhe ‘i fjalë
Çka pat ndodhë prap në Pikalë
(fq.146)

Suma sumarum, rapsodi malësor nuk ka pretendime të krijimit të një arti perfeksionit, por ai nuk është pa talent dhe as pa mjeshtri profesionale.
Në vend të përfundimit
Ky libër mund të kuptohet si panegjirik i moralit të malësorëve. Vërtet, dikujt-dikujt mund t’i duket didaktizëm i tepruar, moralizim vetëlavdërues, por ata që e njohin Malësinë e Madhe, do t’i kuptojnë këto këngë si pasqyrime realiste të një ekosistemi të veçantë, që nuk ka shok askund tjetër. Malësorët kur kanë bërë diçka, pavarësisht ku dhe pse, atë e kanë bërë ashtu që të jenë të denjë për të hyrë në këngë.
Kalimi nga ekzistenca reale në ekzistencë imagjinare (në këngë) ishte ideali më i lartë i malësorit në shekuj. Ky ideal, si i tillë, ishte i mirë, prandaj Atë Kolë Berishaj sikur me këto këngë porosit se edhe në kohët moderne duhet ta ketë vendin e vet, në familjet, mendjet dhe zemrat e malësorëve.

(nga libri: Biblioteka e Hirushes, Art Club, Ulqin 2011)

ANTON GOJÇAJ

Mbi krijimtarinë e Anton Gojçaj-t / nga Pandeli Koçi

Gazeta POBJEDA e Podgoricës mbi përurimin e romanit PASIJA / PASSIO

Gazeta “Pobjeda” e Podgoricës për romanin "Passio" të A.Gojçaj.

Botime të Anton Gojçaj në Malin e Zi, Bijello Polje

Poezitë e Anton Gojçaj-t në një revistë letrare në Bërçko – Bosnje e Hercegovinë

Këngët e rapsodit (të mbramë) të Malësisë Patër Kolë Berishaj / nga Anton Gojçaj