Semantika lëvizëse e poezisë së Kolec Traboinit- nga Anton Gojçaj
Shkruan: ANTON GOJÇAJ
I. Nirvana lirike
Tri asociacione më shkuan nëpër mendje në takimin e parë me titullin e vëllimit më të ri dhe, tash për tash, të fundit, NIRVANA, të shkrimtarit Kolec Traboini: 1. Koncepti apo nocioni religjioz budist, 2. grupi muzikor amerikan homonim i themeluar rreth dekadës së fundit të shekullit XX dhe 3. Poezia me të njëjtin titull e poetit serb në kapërcyell të shekujve XIX-XX, Vladislav Petković Dis, të cilën rastësisht e kisha lexuar pak kohë para këtij libri. Zgjidhjen e trilemës e gjeta në tekstin hyrës, ku vetë autori e shpjegon titullin e librit. Kuptova se asociacioni im i parë ishte më i afërti me qëllimin e autorit. Asociacioni im i tretë ishte i paqëlluar, sepse në tekstin hyrës autori përmend poezinë e poetit Çarls Bukovski (Charles Bukowsky). Pa u marrë me krahasimin e njërës poezi me tjetrën, të njërës nirvanë me tjetrën (“Nirvana” titullohet poezia e parë në këtë vëllim të Traboinit, ashtu siç titullohet edhe një poezi e Bukovskit), të opusit të shkrimtarit shqiptar me opusin e shkrimtarit amerikan, ashtu “në këmbë”, vetvetes i shtrova pyetjen retorike - mos vallë përkimi mes dy autorëve ka të bëjë me faktin se të dy kanë provuar ferr-parajsën e jetës tokësore, dhe, kur arritën në një pikë (gjendje) moshe të caktuar, nëpërmjet vargjeve duan të përcjellin energjinë çliruese dhe të vërtetën e tyre për rrugëtimin e jetës dhe kuptimin e saj (?)... Autori shkon edhe më larg në tekstin sqarues vendosur në fillim, kur thotë se nirvana “ka të bëjë me fashitjen e zjarrit të brendshëm njerëzor“. Përsëri bëra një monolog: si mund të jetë poezia lirike pa zjarrin e brendshëm? Dhe: ç' lidhje ka lirika me “nirvanën“? Pastaj vazhdova leximin e fjalëve të autorit: “nocioni filozofik Nirvana dhe procesi i krijimit poetik kanë të përbashkët lirimin e brendshëm dhe rilindjen e mendimit” dhe se nirvana në këtë libër është një metaforë poetike që mund të nënkuptojë “Gjithçka që ka të bëjë me botën njerëzore, që del nga zemra dhe e këndon shpirti”. Nëse kushtimisht pranojmë se nirvana këtu është një metaforë, atëherë, në këtë tekst poetik, në interpretimin tim, ajo është metaforë për urtësinë e pleqërisë.
II. Reflektime gjatë leximit
Këto vargje nuk u shkruan vetëm për hir të artit (L'Art pour l'art), domethënë vetëm për plotësimin e nevojave estetike të lexuesit, por synojnë edhe rilindjen e mendimit. Sikur thonë: lexo dhe mendo për ato që lexon! Lexim-zbërthimi i poezisë bazohet te nocionet teoriko-letrare të gjinisë, llojit letrar, vargut, figurës poetike dhe në shumësinë e kuptimeve që ofron teksti poetik - në interaksion me aftësitë perceptuese të lexuesit, të cilat janë pakashumë të ndryshme nga qëllimet e autorit dhe po ashtu nga potencialet semantike të tekstit poetik. Një lexim, apo një lexues, nuk mund t'i ezaurojë të gjitha shtresat kuptimore dhe përbërëse të tekstit letrar, mbase i njëjti lexues në çdo lexim të ri të njëjtit tekst poetik zbulon diçka të re, që nuk e ka vërejtur në leximin e mëparshëm. Teksti mbetet i njëjti, përjetimi i leximit vazhdimisht ndryshon, plotësohet... Apo, siç shprehet subjekti lirik:
“Edhe këndvështrimet ndryshojnë,
bashkë me njeriun”
(Mos u fshih si diell prapa reve)
Për të mos u keqkuptuar, ka disa tipare, porosi bazike, thelbësore që paraqiten si konstanta në secilin lexim, por këto konstanta në çdo lexim/lexues të ri vijnë duke u mbindërtuar me rrezatime kuptimore të reja.
Teksti poetik e ka unin e vet, i cili sikur i thotë unit të lexuesit: do të them atë që ti (lexues) mund të kuptosh nga fjalët e mia! Lexuesi interpretues, ndërkaq, kur publikon përshtypjet e leximit të një teksti letrar brenda konvencave të llojit letrar dhe në kuadrin e mjedisit letrar e kulturor të caktuar, njëkohësisht legjitimohet kush është vetë si lexues/interpretues. Kur ai vlerëson tekstin e tjetrit edhe vlerësimi i tij (mund të) interpretohet prej të tjerëve. Interpretuesi zgjedh për çka do të flasë, çfarë ka vërejtur gjatë leximit dhe mendon se duhet thënë. Sado i përgatitur të jetë në aspektin profesional dhe sado kulturë leximi të ketë, nuk mund t’i regjistrojë të gjitha domethëniet dhe veçoritë e tekstit letrar. Diçka vazhdimisht mbetet e fshehur, i ikën edhe lexuesit të stërvitur dhe kompetent. Sepse kuptimet e mesazheve në një vepër artistike vazhdimisht transformohen, në kohë dhe hapësirë. Një tekst poetik nuk përjetohet njësoj në cilëndo kohë dhe në cilindo vend.
Në vargjet e Traboinit forma nuk e determinon përmbajtjen, por përmbajtja është po aq e rëndësishme, në mos edhe më shumë, se forma.
III. Semantika lëvizëse
Që në vargjet e para të librit subjekti lirik njëkohësisht pohon e mohon ndarjen e kohës dhe vendit, së vërtetës dhe fjalës, materies dhe shpirtit, ekzistencës dhe hiçit, dëshirës dhe zhgënjimit, gjumit (ëndërrimit) dhe zgjimit, ditës dhe natës... sikur dëshiron të sugjerojë se fshehtësia e ekzistencës është e pakapshme. Ashtu si elektroni që në raport me vrojtuesin gjithmonë lëviz, edhe rrezet semantike të tekstit poetik lëvizin në raport me lexuesin. Për subjektin lirik nirvana është pikëvrojtim i ndarjes, që mund të jetë edhe lidhje, varësisht nga këndvështrimi i perceptuesit. Imazhi poetik fillimisht ravijëzohet në formën e një konkluzioni abstrakt-antitetik:
"Trishtimi im je ti,
se nuk je atje ku thua ndodhem”
duke përçuar atmosferën e një spostimi të papërcaktueshëm, si dhe praninë e mungesës, zbrazëtisë…:
“se dorën zgjas e nuk të prek,
se kur zgjohem s’je aty,
ku fle me ty e me ty zgjohem,
kur nata vjen e dita bie“
(Nirvana, f. 10)
Subjekti lirik, duke qenë një “sajesë” letrare, nuk ka moshë, mirëpo porositë e tij tregojnë për një eksperiencë të pasur, janë frute të një rrugëtimi të gjatë në kohë dhe hapësirë, me aventura dhe sfida, dhe i adresohen një lexuesi para të cilit është jeta ose që akoma gjendet në mes të saj. Subjektit lirik shpesh na parafytyrohet si një alter ego e autorit, ndërsa retorika e tij bind edhe kur flet për paqëndrueshmërinë dhe relativitetin e gjithçkasë, pra edhe të kuptimit të këshill-dhënies, sepse flet si dikush që i ka përjetuar vetë të gjitha, si dikush që e ka kapërcyer lumin e jetës. Mesazhet e tij nuk janë monotone as atëherë kur priren kah moralizimet, kur janë konvencionale, “locus comuni” - vende të përgjithshme, si vargjet që përsërisin urtinë e moçme se njeriu më së shumti mëson nga pësimet:
"Asnjë mësim në botë
më shumë se përvoja e pësimeve
nuk ka vlerë”
(Gjithçka ose asgjë).
Gjuha poetike këtu synon qartësinë dhe plotninë e mendimit. Nuk sforcohet mendimi për hir të figurës, por as figura nuk është veç stolisje e mendimit. Ato shkrihen natyrshëm, gati pavrejtshëm në njëra-tjetrën, me masë dhe me shije.
Ka thellësi, por kjo thellësi nuk jepet me ngjyra të errëta, madje as kur përhapin tone melankolie, përkundrazi, edhe atëherë janë të kthjellëta pa humbur në thellësi. Porositë nuk “fshihen prapa diellit”, nuk janë të mbështjella me konstruksione të rënduara sintaksore as të mbyllura me dry, hapja e të cilit kërkon çelës të saktë, por është e hapur për një komunikim letrar, ku arti flet si art e lexuesi si lexues. Transparenca e mendimeve në poezi nganjëherë mund të jetë po aq provokuese për ta zbërthyer sa edhe poezia e ashtuquajtur “hermetike”.
Disa sekuenca “narrative” në këtë libër, po të shtriheshin në rreshta do të dukeshin si prozë e mirëfilltë. Ato janë poezi në radhë të parë sepse autori i ka vendosur në një vëllim poetik dhe në vargje. Është thënë se nganjëherë edhe Homerin e zë gjumi (aludohet në pjesët më pak të arrira artistikisht, brenda një vepre letrare me vlerë). Në këtë kontekst mu kujtua edhe deklarata e njohur e poetit klasik romak, Ovidit, se gjithçka që ka tentuar të shkruajë ka qenë varg. Mirëpo, edhe këto vargje, që po ia nënshtroj kritikës, të bëjnë për vete me thjeshtësinë dhe modestinë e vet, pa pretendime për të thënë gjëra të padëgjuara, si shfryrja e një të panjohuri në tavolinën pranë, në ndonjë kafene, që shqipton pa sforcim një sintezë filozofiko/poetike konvencionale, por të vulosur nga përvoja e jetës:
“Një kafe qenka jeta e një njeriu
ku vjen e shkon mendimi
si retë në qiell përmbi amshimin”
(Kafeja).
IV. Atdhe është dashuria
Muza e Kolec Traboinit është Erata. Askund nuk është më i zhdërvjelltë, më i natyrshëm, më vetvetja se në vargjet e dashurisë... Mund të duket një gjykim imi subjektiv, por lirika e tij me motive erotike meriton më shumë vëmendje nga lexuesi shqiptar, nga studiuesit e letërsisë, nga hartuesit e antologjive të panumërta të poezisë shqipe, por dhe nga juritë që vendosin kujt t'i ndahen çmimet për veprat letrare më të mira. Për subjektin lirik (alter ego i poetit) dashuria është vlera më e madhe e jetës:
“Pra, thënë ndryshe,
ato relieve që quhen atdhe,
nuk janë asgjë
pa atë që quhet dashuri.
Atdheu është atje
ku është Dashuria!
Pa dashurinë, atdheu
nuk vlen asnjë lek!”
(Autobiografike)
Kolec Traboini për moshës madhore që ka, në sytë e mi, i plotëson kushtet të quhet senator i lirikës së sotme shqipe, anipse se subjekti i tij lirik ka energjinë dhe shpirtin lozonjar prej një djali të ri. Është pikërisht ky bashkëdyzim i dashnorit gjithmonë të ri dhe urtakut në moshë që individualizon subjektin lirik :
“Ishte zjarr që digjej
e nuk ishte përrallë,
eshka mbetet eshkë
e stralli mbetet strall”
(Qumësht e mjaltë)
apo:
“Fundja ku ka atdhe
më të bukur,
më të mirë,
më besnik
se ajo që të do
dhe epohet mbi ty
si valëzat e detit?”
(Autobiografike, Poemë)
Në këto poezi zjarri nuk është fashitur përfundimisht, akoma nuk është vetëm kujtesë apo vetëm koncept abstrakt. Kolec Traboini, duke qenë poet, e ka vështirë të sillet e predikojë si “Budë”, ndërsa “licencia poetica” ia lejon të dalë jashtë përkufizimit strikt budist të nirvanës, për arsye se:
“Kohë për të dashur
nuk është veç rinia,
qumësht e mjaltë pikon
gjithmonë dashuria!”
(Lëreni erën të fryjë)
V. Disa vjersha që vlen të përmenden...
Me motivin jo të shpeshtë, futurist - distopik, në letërsnë shqipe veçohet poezia me titullin “Under control”. Aty subjekti lirik ngreh shqetësimin për fazën aktuale të civilizimit gjegjësisht zhvillimet e fundit shkencore, sidomos në fushën e gjenetikës. Poezinë e karaktetizon ndjenja e frikës për të ardhmen e njerëzimit dhe të artit. Dikush synon të kontrollojë gjithçka:
“Do ta bëjmë zap natyrën,
gjithçka Under Control”
(Under Control)
Kjo rrugë çon në një botë të panjohur, tjetërfare nga kjo jona, ku dikush i jep vetes të drejtën t’i injorojë parimet milionavjeçare të evolucionit apo të ulet në fronin e Zotit, duke krijuar një botë sipas planeve të tij/tyre, përmes shartimit të llojeve dhe specieve, ku madje “Nuk do të ketë femra, /as meshkuj”, ku “fëmijët do lindin pa seks” dhe :
“Kësisoj dhe njeriu
do të krijohet në laborator,
pa erë dhe pa shije, një copë mish pa formë”.
Pra, po afrohet një botë pa dashuri, me njeriun gjenetikisht të përpunuar që “të mos e riprodhojë vetveten”, ku edhe statusi ose vendi i artit vihet në pikëpyetje:
“Ndërzejmë bilbilin me sorrën,
do të kemi një sorrë që këndon,
do të kemi një bilbil që çirret
e bota nuk do ketë dallime”.
(Under Control).
Kjo gjë tani nuk është vetëm një shqetësim për atë që mund të ndodhë në një të ardhme të largët, pasi zbatimi i atij plani veç ka filluar... dhe lexuesi pashmangshmërisht pyetet: ku do ta çojë njerëzimin dhe botën kjo rrugë?
Një përjetim të veçantë të jep poezia “Helena e Trojës“ në të cilën, duke përsëritur disa fakte për gruan që u bë shkak i luftës së Trojës, nxisin reflektime subtile mbi të bukurën në botë, mbi tentimin e ndonjë individi mendjeshkurtër për t'u bërë veç ai pronar i saj - si Menelau që “mendoi i gjori se tashmë e bukura vetëm atij i përkiste”, pa e kuptuar se „Bukuria s’mund të / ishte as skllave, as pronë / ta zotëroje përgjithmonë” dhe se ajo nuk mund të vritet, as të zhduket, madje as të fshihet, por vazhdon të jetojë si “një vajzë, a grua që rrezaton dritë”:
“Në botë ka 3000 vjet që shfaqet,
herë në një vend e herë në një tjetër,
ca thonë për këtë luftërat
kurrë nuk reshtën.
Askush pa ditur të vërtetën”
(Helena e Trojës)
Të gjitha gjërat e bukura në jetë ikin, lëvizin, ashtu edhe arti, përjetimet dhe semantikat e tij.
Në poezinë “Trupi dhe mendja” nëpërmjet një dialogu të gjetur përshkruhet, pak me humor e pak me keqardhje, se si ndërrojnë prioritetet (kush sundon) në raportin e shpirtit me trupin, së dëshirueshmes dhe të (pa)arritshmes.
Pothuaj në çdo libër të këtij autori, është i pranishëm motivi i vendlindjes, në këtë rast Traboini i Hotit – të cilin subjekti lirik e quan vendlindje, megjithëse në realitet ky fshat nuk është vendlindja e tij, por e babait të tij, kështu që kemi të bëjmë me një vendlindje mitike:
“Në gjenezë unë jam
asgjë më shumë se
një copë gur nga
vendlindja
e të parëve të mi,
rrokullisur nga
mali i Traboinit.
(Autobiografike)
Subjekti lirik ndonëse thotë se gjendet në Amerikë (Arlington, Boston...), vendin më të zhvilluar dhe më të pasur të botës, vuan për t’u kthyer aty ku dikush dikur (në kohë mitike) i pat luajtur gurët prej vendit... duke na kujtuar thënien e lashtë se guri rëndë peshon në vend të vet.
V. Përfundim i papërfunduar
Në qoftë se, kur i mbyll kapakët e librit, lexuesi/interpretuesi ndihet i plotësuar, pa marrë parasysh të gjitha pasiguritë dhe dilemat që ka lidhur me zbërthimin e porosive, dekodimin e tekstit, atëherë ia ka vlejt koha e kushtuar. Leximi i kësaj poezie të lë shijen e një përjetim estetik të mirë, por edhe refleksiv. Subjekti lirik i poezisë së Kolec Traboinit është një bashkëbisedues interesant, me shumë talente dhe kulturë. Kjo poezi vazhdon të bashkëbisedojë me lexuesin edhe pas përfundimit të leximit.
“Në prehër të jetës së re” (1976)- mbi librin Anton Gojçaj
RAFTI I LIBRAVE TË HARRUAR
“Në prehër të jetës së re” (1976)
(Lucë Lucaj - Gjergj Gjokaj - Ismail Doda - Gjergj Berisha, Në prehër të jetë së re, Doracak për nxënës të shkollës fillore prej klasës III deri në klasën VIII, Enti Republikan për Përparimin e Shkollave, Titograd 1976)
Anton Gojçaj
1.
Libri “Në prehër të jetës së re”, i botuar në vitin 1976 në Titograd (Podgorica e sotme), ishte doracaku i parë për nxënësit e shkollës fillore me mësim në gjuhën shqipe në Malin e Zi dhe ndër librat e parë të botuar në gjuhën shqipe në Malin e Zi. Si autorë të librit figurojnë emrat e katër personaliteteve të njohura në fushën e arsimit, kulturës dhe atë shoqërore në republikën më të vogël të Jugollavisë së atëhershme, por në fakt ata janë më tepër si redaktorë, sepse numri i autorëve të teksteve është i konsierueshëm.
Kanë kaluar pesëdhjetë-pa-dy vite prej atëherë dhe libri në fjalë meriton të nxirret nga rafti i pluhurosur i botimeve të harruara, jo për t’i bërë gjyqin librit as autorëve,as për të thënë se ne sot jemi më të mirë sesa që ishin ata dikur, sepse të gjithë, si ata dikur ashtu edhe ne sot, jemi brenda kornizave të kontekstit apo gjendjes politiko-shoqërore të kohës, por për ta nxjerrë nga arka e librave të harruar dhe për t’ia bërë të njohur lexuesve të sotëm, disa prej të cilëve ma merr mendja as nuk kanë dëgjuar për të. Faktet e së kaluarës, na pëlqen apo jo, janë etapa të rrugëtimit tonë në kohë (ai që ecën rrugës me baltë nuk mund të mbajë këpucë të pastra) dhe, rrjedhimisht, kanë vendin e vet në memorien tonë kolektive.
2.
Në tekstin paraprijës, që nuk ka titull, nënshkruar nga “autorët”, thuhet se është një “tekst ndihmës i cili u jep mundësi nxënësve dhe të tjerëve që të njoftohen më gjerësisht me vendlindjen e vet dhe t’i zgjerojnë dituritë nga grupi i lëndëve gjuhësore-shoqërore, duke filluar nga klasa e tretë e deri në klasën e tetë”. (Në prehër të jetës së re: 1976 : 5).
Materialet e librit janë organizuar në tri pjesë, që, siç thonë vetë autorët, nënkuptojnë tri grupmosha (apo cikle shkollore) : I. për klasën e tretë dhe të katërtën, II. për të pestën dhe të gjashtën dhe III. për të shtatën dhe të tetën.
Praktika e asaj kohe ishte, që në fillim të librit shkollor, madje para vetë fjalëve hyrëse të vendoeej fotografia e prijësit komunist, Titos - në këtë rast një pikturë e Titos në uniformë ushtarake, vepër e piktorit Gjorgje Andrejeviq – Kun.
3.
Pjesa e parë titullohet “Rreze e dritë”. Përmban 12 tekste letrare në vargje (9 autoriale, 3 popullore) dhe 27 tekste në prozë (6 letrare, të tjerat joletrare). Te poezitë autoriale mbizotëron motivi i vendlindjes (Vendlindjes, Deti, Ulqini është vendlindja ime, Fshati im, Vendi im, Prrocka e vogël, Në Malësi) dhe kulti i udhëheqësit të shtetit i gërshetuar me realitetin socialist (Titos, Titogradit, Marshal Tito), por edhe një poezi që për motiv ka lojën “Letra Kokones”, dhe një këngë popullore e djepit “Nina nana, more bir”.
Disa nga autorët e poezive janë sot emra të njohur (Qerim Ujkani, Ibrahim Berjashi, Idriz Ulaj) disa deridiku të njohur (Behram Hoti, Mejreme Maraj), kurse autorët e tjerë të poezive të përfshira në pjesën e parë, (Teuta Mavriqi, Met Shabaj, Jakup Çitaku, Lule Dinaj), sot nuk njihen si poetë të rëndësishëm.
Te këngët popullore ka disa mangësi ose lëshime metodologjike, mungojnë të dhënat për këngën “Titogradi” : kush e këndoi, kush dhe kur e shënoi, a është këngë origjinale në gjuhën shqipe apo, siç duket në bazë të ndërtimeve sintaksore jotipike për të folmen e Malësisë, në gjuhën e unfikuar (“ka qenë”, “do ta ndërtojë”, “do ta kremtojë” etj.), apo bëhet fjalë për një përkthim nga gjuha sllave !? Po qe se është përkthim, mungon emri i përkthyesit.
Edhe tekstet në prozë, në pjesën e parë, janë letrare dhe jo-letrare.
Tekste të mirëfillta letrare janë prozat: “Tonet e violinës” (Milenko Ratkoviq), “Gjonja e parë” (Hajro Ulqinaku), “Para depos së misrit” (Migjeni), “Bujaria e Nur Dokës” (Zuvdija Hoxhiq), “Në Bjeshkë të Nemuna” (Idriz Ulaj), “Baba i Gencit detar” (Hajro Ulqinaku).
Krijimtaria e shkrimtarit serbo-malazias Mark Milanit (Marko Miljanov) zakonisht lexohet dhe studiohet në kuadrin e letërsisë: tregimet e tij, që përngjajnë mjaft në tregime (anekdota) popullore, mund të klasifikohen si një zhanër kufitar, meqenëse krahas shtresës letrare kanë edhe veçori të materialeve historiko-etnografike. Në këtë pjesë të doracakut jepen tri proza të shkurtra të Mark Milanit: “Trimëria e një nëne”, “Mikpritja shqiptare” dhe “Lekë Ivani dhe Ristoja i Bozhinës”. Gjithsej në librin në fjalë, nga krijimtaria e Mark Milanit janë përfshirë gjashtë tregime dhe një letër. Për lexuesin shqiptar është veçanërisht provokuese letra, në të cilën “vojvoda” i Kuçit i shkruan njëfarë Tomos që nëse vjen i deleguari i mbretit të Austrisë për t’i ofruar Markut titullin e princit të Shqipërisë: “pritnje mirë si të deleguarin e mbretit dhe armikun serb. Jepjani njëqind dajakë” . Ismail Doda, në tekstin “Mark Milani dhe shqiptarët” këtë mospranim të prijësit të Kuçit e shpjegon se Marku propozimin apo kërkesën e Austrisë e kuptonte si përpjekje të Vjenës që “të turbullonte marrëdhëniet mes popujve fqinj”.
Në këtë pjesë gjenden edhe 11 gjëegjëza të shënuara në Malësi nga Gjergj Gjokaj dhe njëzetetre proverba dhe një tregim popullor shënuar nga Fran Lulgjuraj.
Tekstet joletrare janë kryesisht prezantime të qyteteve dhe krahinave ku jetojnë me shumicë shqiptarët në Malin e Zi. Gjergj Gjokaj paraqitet si autor i teksteve “Vuthajt”, Në shpatet e Rumisë”, “Rozhaja”; Mirash Gojçaj është autori teksteve “Plava” dhe “Bukuritë natyrore të Malësisë”; Janko Gjonoviq është autor i tekstit “Rrëzë Bjeshkëve të Nemna”, kurse Lucë Lucaj i tekstit “Titogradi”.
Libri përmban edhe disa tekste joletrare që mund të quhen artikuj informativo-propagandistikë: “Kryengritja e 13 korrikut” (pa autor), “Kriporja e Ulqinit” (Dushko Shqekiq), “Fshati i ri malësor” (Fran Lulgjuraj), “Vumë lule para bustës së një heroi” (Vildane Dibra), “Ikja nga burgu i Burrelit” (pa autor), “Arsimimi në trevat e Malësisë” (Gjergj Berisha), “Një vepër madhështore” (Gjergj Gjokaj)... Gjergj Berisha del edhe si autor i disa skicave historiko-legjendare: “Porosia e Vuksan Gelës”, “Gruaja ilire”, “Tregimi i gjyshes”.
4.
Pjesa e dytë fillon me një parullë-deklaratë relativisht të gjatë për të kaluarën e lavdishme. Kjo pjesë përmban 16 njësi letrare (12 vjersha dhe 4 tregime) dhe 17 tekste joletrare. Për nxënësit e interesuar ofrohen edhe disa proverba dhe gjëegjëza.
Edhe te poezitë e pjesës së dytë mbizotëron motivi i vendlindjes dhe atdheut (vjershat “Popullit tim” dhe “Atdheu” të Esad Mekulit alias Sat Nokshiqit, por edhe “Fshatarja ime” e Ibrahim Berjashit, “Vargu im Buenës bredh në Shtoj” nga Rrustem Berisha, “Mbrëmja në bregdet” e Shaban Osmanajt”), motivi historiko-patriotik (“Arbreshëve të Zarës” nga Shaban Osmanaj, por edhe “Hija e dallëndyshes” e Gojko Dapçeviqit), pastaj vjersha me motive përshkruese të trimërisë dhe liridashjes së malësorëve (“Malësorëve” nga Lubomir S. Petroviq), kurse një poezi për motiv ka të ashtuquajturës luftë nacional-çlirimtare në Shqipëri (“Kënga e tre heronjve të Shkodrës” nga Kolë Jakova). Nuk mungon as një fragment prej 14 vargjesh nga “Kurora e maleve” e Petar Petroviq Njegoshit përkthyer nga Gjergj Gjokaj. Nga dy këngët popullore në këtë pjesë të librit, njëra është përkthim i këngës popullore malazeze “Beteja në Fundëna”, kurse tjetra kënga shqiptare “Hysen Reizi” - bën fjalë për disa detarë ulqinakë që kanë rënë në luftë kundër “Francës”.
Janë gjithsej 5 tekste letrare në prozë në pjesën e dytë të librit, katër prej të cilëve nga letërsi shqipe: “Bukuria që vret” e Migjenit, “Sokolesha” e Sterjo Spasses, “Plaka Nicë” nga Ismail Kadare dhe “Dylbia e kapedanit” nga Rifat Kukaj. I pesti është tregimi “Më mirë i vdekur se tradhtar” i Mark Milanit.
Numri i teksteve joletrare në këtë pjesë (të dytën) është më i madh se i atyre letrare, janë gjithsej 15 të tilla. Kanë tematikë historike, shoqërore dhe përshkruese, disa prej tyre duken si ese, e disa si artikuj publicistikë, diçka si mini-reportazhe informativo-publicistike.
Tekstet me tematikë historike bëjnë fjalë kryesisht për ngjarje dhe personalitete të njohura nga historia kombëtare shqiptare: “Vdekja e Skënderbet” nga Fan S. Noli dhe “Skënderbeu dhe malazezët” nga Ismail Doda), një tekst flet për ngritjen e flamurit shqiptar (Luigj Gurakuqi), një tjetër për fortifikatën detare të Ulqinit (Gjergj Gjokaj) dhe një për “Stërgjyshërit tanë” (Gjergj Berisha). Vetëm një tekst me tematikë nga historia trajton një ngjarje që (ndoshta) s’ka të bëjë me shqiptarët, “Sulmi i Samuillit kundër princit të Zetës Vlladimirit” – fragment nga “Kronika e priftit të Dioklesë”.
Mbizotërojnë në këtë pjesë artikujt që përshkruajnë të kaluarën e trevave të banuara, historikisht, pothuaj krejtësisht apo në përqindje të lartë nga shqiptarët në Malin e Zi të kohës, siç janë “Nga e kaluara e Tuzit” (Gjergj Berisha), “Nga e kaluara e Krajës“, “Ana e Malit” dhe “Shestani dhe disa karakteristika të të folmes së tij” (të gjithë nga Ismail Doda), “Kranjanja” (Gordana Majstoroviq), “Legjendë por edhe e vërtetë historike” (Gjergj Gjokaj), pastaj shkrimi “Mark Milani dhe shqiptarët” (Ismail Doda), skicat përshkruese “Në hijen e Bjeshkëve të Nemuna” (Dushan Kostiq) dhe “Në liqenin e Shkodrës” (Drashko Shqekiq)
Shkrimi “Fuqia e atdheut” i Ali Cenajt mund të konsiderohet si një artikull publicistiko-propagandistik jo i pazakonshëm për kohën kur u shkrua. Ndërkaq publicistiko-propagandistik, megjithëse i bazuar në disa fakte të qëndrueshme historike, është artikulli “Nga anali i shkollës së Trieshit” i autorit Lucë Lucaj. I ngjashëm është edhe artikulli “Burim i dijes” i Riza Rexhës, ku jepen disa të dhëna nga historiku i shkollës në Vlladimir (siç e shënon artikullshkruesi), ku bien në sy disa veçori tipike të narrativit të asaj periudhe: “Menjëherë pas çlirimit edhe në Anën e Malit ndriçuan rrezet e socializmit. Erdhën ditët e lumturisë. Pushteti popullor vuri gurët e përparimit, të barazisë kombëtare” – f. 106. Diskursi publicistik i ngjyrosur me elemente informativo-propagandistike e karakterizon edhe artikullin “Hekurudha Beograd-Tivar” (Gjergj Gjokaj) ku autori, pasi njofton se “Udhëtari i parë i hekurudhës së ëndrrave tona ishte kryetari i Republikës Josip Broz Tito” thekson, veç tjerash, edhe se “Rinia dhe forcat tjera krijonjëse ia dorëzuan bashkësisë sonë socialiste edhe një vepër madhështore. Shkrimi i shkurtër “Porti i Tivarit” (Ismail Doda) mbetet në suaza informative, pra nuk përmban aditivë propagandistikë. Propagandistik në qëllimin e vet, pa marrë parasysh se mbështetet në fakte historike, është edhe artikulli me titullin poetik “Dhe vdiqën bashkë” (sipas Novak Jovanoviqit) në të cilin përshkruhet miqësia e partizanit malazez nga Cetina me një revolucionar të ri nga Shkodra, të cilët armiku nazist i “solli në trekëndëshin e vdekjes”, pra i vari, për shkak të veprimtarisë së tyre. Artikullshkruesi i kumton lexuesit se dy djemtë në trekëndëshin ku do vareshin brohoritën “Rroftë shoku Tito”, e pastaj përçon edhe mesazhin e vet : “Dy luftëtarët e rinj ua lanë popujve të vet porosinë: “Kështu farkohet bashkim-vëllazërimi i të gjithë popujve! Kështu luftohet kundër armikut të përbashkët!”- f. 77. Artikulli “Buka e kripa nuk harrohen” (Gjergj Gjokaj, Gjergj Berisha) i rikujton lexuesit, nëpërmjet një episodi ,nga jeta reale në Malësinë e Madhe, që pat ndodhur “në kohën e pushtimit austrohungarez”, traditën e bukur të mikpritjes shqitare.
Duke qenë doracak për nxënësit e shkollës fillore, autorët e kanë parë me vend që në libër të përfshihet edhe një fragment nga drama, “Nita” e Josip Relës, që ata të njihen me këtë gjini të letërsisë, por njëkohësisht edhe me fatet historike të njerëzve të këtyre trevave.
5.
Edhe pjesa e tretë në vend të titullit ka një parullë. Përbëhet nga 18 tekste letrare , 12 prej të cilave janë në vargje (5 autoriale dhe 7 popullore) dhe 6 tregime (2 nga autorë shqiptarë, një tregim popullor dhe 3 tregime të përkthyera). Autorët e poezive janë Esad Mekuli (“Shqiptari këndon”, “Në liqenin e zanave”), Nol Berisha (“Ushtoi Deçiqi - Sharri të jehojë”), Zuvdija Hoxhiq (“Malësori”) dh Husein Bashiq (“Përballë vdekjes”) – të gjithë krijues nga Mali i Zi. Shkrimtarë shqiptarë të lindur në Malin e Zi janë edhe autorët e tregimeve “Lundrimi i fundit” (Mehmet Kraja) dhe“Ky është varri i vëllait tim” (Idriz Ulaj), kurse të përkthyera nga, siç quhej zyrtarisht në atë kohë, gjuha serbo-kroate, “Tusha e Kastratit” (Marko Vujaçiq), “Shqiponja nga Janiku” (Jagosh Jovanoviq), “Bir i Dheut të Shqipes” (Branko Qopiq). Tregimi popullor “ Gruoja shtatzânë â si mâza e tablit”, vjelë nga Fran Jankaj, është marrë nga revista “Gjurmime albanologjike”.
Numri i teksteve joletrare në pjesën e tretë të doracakut është i madh, gjithsej 39. I konsiderueshëm është numri i teksteve joletrare që himnizojnë luftën nacional-çlirimtare, posaçërisht disa nga heronjtë partizanë të trevave të banuara nga shqiparët në Malin e Zi. Gjergj Gjokaj praqitet si autor i pesë artikujve të tillë: “Pionierë dhe vizionarë të Revolucionit” – për Beqo Bashiqin dhe Alo Hotin, “Gjaku i tyre – farë e vëllazërim-bashkimit” – për Hysni Zajmin dhe Hajro Shahmanoviqin), “Bir besnik i revolucionit” – për Emin Rexhepagiqin, “Luftëtar për liri dhe pavarësi të vendit” – për Mahmut Lekiqin, “Kujtime për djaloshin guximtar”- për Mark Nucullajn, kurse nga një artikull të këtij tipi kanë shkruar Xhemal Elezaga - “Krimi në shkollë të Pistullit” dhe Venera Strugar - “Vëllazërimi dhe bashkimi i pathyeshëm”. Tematikisht, sepse kanë të bëjnë me luftën dhe revolucionin, këtu mund të radhiten edhe disa artikuj të tjerë: “Malësia gjatë luftës nacionaçlirimtare” (Lucë Lucaj), “Kujtime nga lëvizja nacional-çlirimtare në Anë të Malit” (Ahmet Hoxha) dhe ”Me partizanët shqiptarë në Anë të Malit dhe në Krajë” (Xhevdet Resulbegoviq).
6.
Krahas teksteve me ngjyrime ideologjike që himnizojnë luftën nacionalçlirimtare dhe heronjtë partizanë, libri, si të donte të zbuste paksa shtresën e theksuar të propagandës ideologjike, i ofron lexuesit edhe disa materiale mbi historinë dhe kulturën e shqiptarëve, siç janë për shembull artikujt “Kryengritja e Malësisë me 1911”, “Tringa e Smajlit (autor i të dy shkrimeve është Gjergj Berisha) dhe “Takimi i Ded Gjo Lulit me konsullint turk” (Luigj Bumçi), por edhe këngët popullore shqiptare “Lufta e kojasve në Deçiq”, “Lufta në Sukë të Mekushit”, “Bedri pasha”, “Kanga e Myrta Thtjanit” dhe “Gjelosh Frangu”.
Lidhur me disa tekste që mund të perceptohen si skica historike mbetet e pasqaruar ku autorët i gjetën burimet “mbi ngjarjet historike” për të cilat shkruan, meqenëse në tekstin/shënimin e patitulluar që zëvendëson hyrjen deklarojnë se këtë punë e bënë “në mungesë të materialeve dhe dokumentave”.Pengu që duhej paguar tpushtetit të kohës ishte respektimi i narrativit ideologjik skematik që shpesh përsëritet edhe me fraza pothuaj identike, shumë artikullshkrues: si psh.:
“Në Luftën Nacionlçlirimtare Podgorica me rrethe dha kontribut të madh” - Lucë Lucaj, f. 10.
Plava: “ Në Luftën Nacionlçlirimtare dha kontribut të madh.” - Mirash Gojçaj, f. 14.
“Në luftën nacionalçliirimtare vuthjanët dhanë kontributin e vet. “ - Gjergj Gjokaj, f. 15
Tuzi: “Luftën Nacionalçlirimtare e përkrahi që nga ditët e para dhe dha kontributin e vet” - Gjergj Berishaj, f. 98.
“Gjatë Luftës Nacionalçlirimtare kranjanët patën qëndrim të drejtë. Morën pjesë aktie dhe përkrahën lëvizjen.” - Ismail Doda, f. 105.
“Menjëherë pas çlirimit edhe në Anën e Malit ndriçuan rrezet e socializmit. Erdhën ditët e lumturisë. Pushteti popullor vuri gurët e përparimit, të barazisë kombëtare.” - Riza Rexha, f. 106.
“Dielli i lirisë agoi në Malësi vetëm pas ngadhënjimit të Revolucionit Socialist” - Fran Lulgjuraj, f. 23.
7.
Autorët librin e quajtën doracak, çka shënohet edhe në ballinën e librit si nëntitull, por mungon aparatura didaktike për nxënësit (pyetjet, detyrat, uudhëzimet për literaturën shtesë etj).. Pas shumicës së teksteve janë sqaruar nga disa fjalë për të cilat aautorët kanë vlerësuar se është e nevojshme të shpjegohet kuptimi i tyre. Ka edhë shënime të shkurtra bio-bibliografike për shkrimtarët e përfaqësuar.
Me të mirat dhe mangësitë që ka, libri dëshmon për kohën dhe njerëzit dhe paraqet gjurmë të kulturës në gjuhës shqipe në këto treva.
Një mëvetësi poetiko-letrare - nga Emi Krosi
POEZIA SHQIPE E SHKRUAR NGA SHQIPTARËT NË MALIN E ZI
Një mëvetësi poetiko-letrare
Shkruar nga: Emi Krosi
Emrat më të njohur të poezisë shqipe të shkruar nga shqiptarët e Mali të Zi janë: Anton Gojçaj, Mark Lucgjonaj, Haxhi Shabani Hajredin Kovaçi, poetët e rinj: Argezon Sulejmani, Flutur Mustafa. Këta janë disa nga autorët që dallohen, që kanë ruajtur më së miri traditën e shkrimit shqip dhe vazhdimësinë e etnisë shqiptare.
Lidhjet e gjakut, brenda gjuhës dhe kulturës shqipe, por dhe bashkëjetesa me gjuhët sllave, si dallim mes “vetes” dhe “tjetrit”, kanë qenë vazhdimësi vlerash dhe motivesh, në vargjet: si rreze drite/mes të errësirës/vizione që kanë ngecur/në hedhjen e ngërthyer nga jeta, nga libri “Zhurma e Mendimeve”, të poetit Mark Lucgjonaj, një poet i vetmisë, që gjen veten tek të gjithë shpirtrat që vetmojnë ngjashëm, (Lucgjonaj: 2014: 6), duke kërkuar në kohën jetësore, ngjashmërinë me vetveten dhe të “tjerët”, mëpërtej mungesës, se koha poetike e shqiptarëve të Ulqinit, i afrohet botës poetike moderne. Në vazhdimësi, poeti tjetër Hajredin Kovaçi, përmes pranisë së etnosit (Sinishtaj: 2016 : 459), definon lirinë, jo vetëm si polisemi qëndrore në arealin e poetëve të rinj, ku “loja” poetike, ngërthen stilin klasik, individual dhe modern, nëpërmjet vargjeve: i paparë jam/edhe kur mundoheni të më provokoni/edhe kur s’doni të më bëni mirë/edhe kur të drejtat m’i mohoni/dhe unë do vazhdoj të jem i lirë…nga libri “Vrasja e frikës” (Kovaçi:2012 : 30), me elemente të ironisë, duke shpërfaqur sipas Basri Çapriqit “rënien, rrënimin dhe degradimin e kësaj bote”.
Por, poeti që i dha zë shkrimit dhe gjuhës shqipe, në trevat e Malit të Zi, është Anton Gojçaj. Përmbajtja, forma dhe brendia e poezisë së tij, ka një organizim kompleks, me shumë shtresëzime, ku zëri poetik brumësohet me shpërthime lirike dhe dilema ekzistenciale, nëpërmjet qenësisë tonë kombëtare dhe gjuhësore në vargjet: të lutem në gjunj kur i penduar bie / te kroni i Traboinit ta lag ballin me ujë / ngjitu ti varlltare e virgjër qiejve / ende jeton malsori i botëve u thuaj (Gojçaj: 2011: 21), një zë poetik unik dhe individual, brenda njësisë kulturore dhe letrare malazeze. Ndërliterariteti, si koncept në letërsinë krahasuese, është koncept postmodern, prandaj ne duhet të përballemi me problemin, e “letraritetit” të estetikës dhe natyrës së artit dhe letërsisë. Këtu "estetikë", nuk do të thotë estetika si filozofi e bukurisë dhe e artit, apo ligjet që rregullojnë manifestimet e saj, por një mishërim vlerash estetiko-letare. Në veprat letrare, zakonisht “zhduket” kufiri midis të tashmes dhe të shkuarës, mes pranisë dhe mungesës, historisë dhe mitit, kujtimit dhe harresës (Greenawalt: 2001 : 9). Ky lloj karakterizimi i letërsisë si "cilësi bazë dhe thelbësore", për të gjithë letërsinë, që mishëron të gjitha marrëdhëniet brenda intensitetit dhe letraritetit, dhe mënyrat e kushtëzimit të identiteteve të popujve të Malit të Zi, i shmangen çdo interpretimi të poezisë së Njegoš-it (poeti më i njohur malazes), se vetëm me raste, diskutojnë meritat e saj letrare dhe gjuhësore (Goj: 1995: 11). Hapja e letërsisë ndaj interpretimeve të ndryshme, është larg të qenit njëdimensional, brenda vetëdijes së lexuesit që shihet apo nuk shihet si letërsi kombëtare (letërsia shqipe në Malin e Zi nuk merret seriozisht, vetëm si letërsi pakice), sepse trajton më shumë çështje ndiesore, shpirtërore, sociale dhe shoqërore, sesa vetë kufijtë e ngushtë të hapësirës politike dhe kulturore malazeze, në kontekstin e thënies së Danilo Kiš: shumë libra nuk janë të rrezikshëm, por një libër është (Kiš:1990: 117). Në këtë rrafsh krahasues, mes dy letërsive (asaj malezeze dhe asaj shqipshkruese dhe shqipfolëse), kemi këto lloj marrëdhëniesh: - substrati reflektiv mes dygjuhëve, si dilema të pazgjidhshme, - uni liriko-epik, herë si artikulim emotive, herë si tërësi artistike, - gjallimi i dendësisë së mendimit poetik, më përtej mëvetësisë etnike krijuese, - mbivendosja poetike-reflektive, ku zhvendosen shtresëzimet emocionale-poetike-kulturore, - marrëdhënia me veten/kohën/poezinë/historinë, përtej sendërtimit poetiko-erotik. Dinamika e veçantë tekstore, përmes një shumësie procedimesh dhe teknikash kompozicionale si strategji retorike (Gjolaj: 2001), është një mëvetësi poetiko-letrare, në recensionin e autorit, rreth librit të Gojçaj-t, “Poezi”, të botuar në Tuz. Poezia e tij, ka një shtrat teknikash tekstuale, ku njësia e atdheut nuk “thyhet”, por vazhdon ashtu, siç kanë jetuar malësorët shqiptarë, mes tokës dhe qiellit, mes malit dhe detit, mes besimit dhe eposit, si kultivues i konceptit të tolerancës së konflikteve të gjata ballkanike, sidomos të shoqërive post-konfliktuale, ku komunikimi poetiko- letrar me kulturat dhe gjuhët e tjera, vjen përmes përkthimit të ndërsjellë të librave dhe organizimi i takimeve të autorëve nga rajoni, përmes shkëmbimit të letërsive dhe ideve (Stojanovic: 2021: 14), duke thyer tabutë e komunikimit ndërballkanik, në një tjetër realitet të ri bashkëjetese. Në intervistën e shkrimtarit Sasa Iliç, që fitoi çmimin prestigjioz të revistës NIN për letërsi, ai u shpreh: se kultura dhe letërsia është gjuha e përbashkët (Iliç: 2012). Vetë arti, rrëzon kufij dhe bashkon kombe, se përmes poezisë, popujt hapin “dyert” e pranimit të zemrave.
(NGA PJESA II E STUDIMIT: "POEZIA SHQIPE MODERNE/POSTMODERNE PAS VITEVE '90 -të, NË SHQIPËRI, KOSOVË DHE DIASPORË.")
🔴Porositë etike në “kângët epike” të At Kolë Berishaj - nga Anton Gojçaj
Porositë etike në “kângët epike” të At Kolë Berishaj-t
Ky studim trajton rreth njëzet këngë epike të veprës “Nderë e burrni ndër malet tona”. Kumtesa, pasi identifikon porositë kryesore, përpiqet të analizojë ngjyrimin e tyre. Nxirret përfundimi se porositë kryesore të këtyre këngëve e kanë për qëllim në radhë të parë edukimin e shëndetshëm etik/moral të recipientit, e më pak nxitjen e përjetimit estetik, megjithëse ato nuk e përjashtojnë domosdoshmërisht e gjithmonë njëra-tjetrën. Porositë herë jepen drejtpërdrejt nëpërmjet disa vargjeve brenda këngës, e herë janë të fshehura si frymë e padukshme dhe moral i fshehur në vetë ngjarjen për të cilën rrëfehet. Porositë herë i shpreh rrëfimtari epik (alias autori), e herë ndonjëri nga personazhet e këngës. Porositë e veçanta të shkapërderdhura në këngë të ndryshme, disa prej të cilave citohen në kumtesë, formojnë krye-porosinë e librit që nënkupton se ruajtja e vlerave morale/etike të të parëve, të rrënjosura në virtyte të përjetshme dhe në kundërshtim të veseve dhe transmetimi i tyre te brezat e rinj, është formula më e mirë, që i siguron të ardhmen identitetit të trashFjalët kyçe: këngë epike, letërsi popullore, këngë historike, personalitete historike, porosi etike, virtyt, ves, nderë, “burrni”
Vepra “Nderë e burrni ndër malet tona” përbëhet nga njëzet “kângë epike” të shkruara në dialektin e gegërishtes (gegnishtes). Janë epike, sepse në to rrëfehet për ngjarje të njohura nga historia dhe vetë personazhet për të cilat ato flasin nuk janë personazhe të sajuara letrare por personalitete të njohura historike për trevën e Malësisë së Madhe. Kur e sheh formën dhe përmbajtjen e tyre, mendja të shkon te këngët popullore historike.
Titulli i veprës shenjon se merret me trajtimin e dy virtyteve, “nderës dhe burrnisë”, aq karakteristike për malet tona. Qëllimin e veprës autori e përcakton që në kângën e parë, “Dy fjalë nga autori”:
Me nisë kangën për me këndue
Punët e burrave me ‘i kallzue. (f. 7) [1]
Njikto kshilla që ktu janë shkrue
Jo veç Hotit janë drejtue
Por si ty, si krejt Malsisë,
Si krejt “njerëzve” n’ rrugë të njerëzisë”! (f. 8)
Porositë këtu nuk janë këshilla të thata, koncize, as vetëm porosi të formuluara me fraza të thukta, megjithëse edhe të tilla ka, por kryesisht jepen përmes ngjarjeve të caktuara, “sa t kallzoj do punë burrnijet”, sepse etika sublime nuk materializohet me fjalë, por me akte, me “punë burrnijet”. Vetë “burrnia” si një virtyt i lartë në hierarkinë e vlerave etike në etnopsikologjinë e malësorit shqiptar, ndodh të arrihet edhe me fjalën e duhur në momentin dhe vendin e duhur, por kulmi i burrërisë arrihet me veprime konkrete, në situata dramatike:
Por jo me fjalë e fjalë të thata,
Por me vepra e punë të mbara.
(.45)
Porosia bazike, që herë në mënyrë retorike të drejtpërdrejtë e herë nëpërmjet ngjarjes që rrëfehet, paralajmërohet në kângën e parë:
Me ruejtë Besë, Fe e Burrni.
krejt veçant’ kshilloj rininë:
“Mos ta lan në terr Malsinë.”
Pun’të e mira mos me ‘i harrue
E çka a t‘ keq mos me e pranue,
Por prej kohës, diç me bashkue,
Diç me marrë, tuj kqyrë me zgjedhë
Disa gjan që na vlejnë.”
(f. 8)
Këshilla për të mos i harruar të parët, që deridiku mund të përkojë me kultin e të parëve, është e pranishme në disa kangë, si psh. :
Në çdo degë me përparue
për çka tpartë pan’ trashigue
Kurrë për t’ gjallë mos me i harrue,
Por me to me i gërshetue,
E n’ rrajë t’ vjetër me i shortue.”
(f. 42)
Një dukuri e dëmshme, e cila ka mbijetuar ndër malësorë deri në gjysmën e dytë të shekullit XX (në trevat e Malësisë brenda kufijve të Shqipërisë, për fat të keq, deri në shekullin XXI), është gjakmarrja, ndërsa rrëfimtari epik porosit për ta ndërprerë dhe për ta zëvendësuar me aktin e faljes, që paraqet një akt më të lavdishëm në peshoren e burrërisë:
Pse ma mirë e ma burrni
K’i me kenun per çdo djalë
Jo me vra, por për me falë!”
(f. 25-26)
Kusht i zhvillimit të arsyeshëm është bashkëpunimi dhe marrëveshja ndërmjetveti, këshillon poeti në një vend tjetër:
Rueni besë, rueni burrni,
Lidhnju s’ bashkut shpi për shpi,
Pa u da, pa u shpratallue
Shoq me shoq ju mirë me shkue.
N’ kjoftë se mirë shkoni ndër vedi,
S’ ka çka u ban krajli as mbreti.
(f. 68)
Rëndësi e madhe në këto këngë i jepet dënimit të përçarjes dhe luftës ndërmjet vëllezërve të një gjaku apo etnie: “S ki me vjejtë na vlla me vlla / për at tjetrin me u vra” (f. 12) Sidomos i jepet rëndësi marrëdhënieve të mira ndërmjet besimtarëve të feve të ndryshme dhe kujdesit që duhet shfaqur në respektimin e ndërsjellë. Në një rast, në vend të porosisë së prerë në mënyrën urdhërore, shfaqet një sintezë emocionalisht e fuqishme - në kohën e kryer, e cila duhet të shërbejë si udhërrëfyes për të ardhmen:
Për Bajram e Sh’Njon e Pashkë
Gjithmonë buk’ kanë hangër bashkë,
Shoqishojnë kaq e kanë dashtë.”
(f. 17)
Gjatë përshkrimit të një ngjarjeje të ndodhur në Guci, diku në fillimin e shekullit XX, me ç’rast, siç e thotë edhe ndonjë burim i kohës, disa malazezë apo serbë provuan t’i konvertojnë me dhunë shqiptarët myslimanë në të krishterë ortodoksë, pa marrë parasysh se autori i veprës është vetë prift i krishterë - katolik, fare nuk heziton për ta shprehur vullnetarisht dhe i padetyruar, shumë qartë, pikëpamjen e vet:
Se fenë kuj me ia dhunue
Asht gjynaf e keq për mue.
Me i prekun kuj në fe
Asht gjynaf e keq për ne.
(f. 111)
Duke jetuar dhe shërbyer si meshtar/famullitar në një mjedis jo mjaft të arsimuar çfarë ishte Traboini (mbarë Hoti) në dekadat e para pas Luftës II Botërore, ku ndoshta ishte i vetmi me shkollë të lartë (fakultet) të kryer, autori alias rrëfimtari i përkushtohet veçanërisht kultit të urtisë, prandaj porosit:
Fjaltë e t’ urtit me i ndigjue,
E mbas tij gjithmonë me shkue.
(f. 45)
Porositë/amanetet/këshillat në librin në fjalë të Atʹ Kolë Berishajt herë i thotë rrëfimtari e herë ndonjëri nga personazhet.
Letërsia si komunikim nënkupton dhënësin (dërguesin, autorin), mesazhin (tekstin) dhe marrësin (lexuesin). Cilit lexues ia “dërgon” tekstet e veta poetike (gjegjësisht porositë etike) At' Kolë Berishaj? Është e vështirë për ta besuar se autori, në momentin e shkrimit, mund t’i ketë pasur parasysh lexuesit e shekulit XXI, dhe realisht lexuesit e kohës së sotme vështirë mund të joshen nga ky lloj artikulimi letrar, kështu që përgjigja më e pranueshme është se këngët në fjalë u drejtohen bashkëkohësve të autorit, njerëzve me të cilët ai rrinte përditë - si famullitari i tyre, shumica e të cilëve ishin analfabetë. Pasi shumica e tyre nuk e zotëronin shkrim/leximin, këngët epike të Atʹ Kolës nuk do të barten nëpërmjet librit, por vetëm duke i kënduar të shoqëruara me instrumente muzikore popullore. Kush nuk di të lexojë, “di” të dëgjojë.
Njekta rreshta po i ve n'hulli,
Me i këndue n'lavd e çifteli,
Me i këndue djelt e Malsisë
(f. 8)
E prapëseprapë, porositë etike/letrare në fjalë te lexuesi-studiuesi i sotëm nuk vijnë si tekste këngësh të shoqëruara nga çiftelia apo lahuta - por si tekste të fiksuara në libër.
Një gjë është e qartë, kjo mënyrë e të shprehurit, në letërsinë bashkëkohore, duket anakronike, madje të tilla ishin edhe në kohën kur u shkruan. Sot ato mund të shërbejnë si material për hulumtimet e gjuhëtarëve, etnologëve, socioantropologëve etj. Prej tyre, po ashtu, mund të kuptohet në një masë të konsiderueshme mendësia e njerëzve të këtij nënqielli (Hotit, Malësisë së Madhe) diku në mesin e shekullit XX, pra si mendonin njerëzit dhe çfarë vlerësohej në atë trevë - në atë periudhë.
Titulli udhëzon se në vepër flitet për nderë dhe burrni (burrëri), por kjo nuk e përjashton mundësinë që edhe në këtë gjeo-histori heroike të ketë pasur edhe shembuj të “paburrnisë” dhe “pandershmërisë”, sepse në fund të fundit ndera identifikohet vetëm në krahasim me të pandershmen, burrëria në krahasim me paburrërinë, virtyti përballë vesit. Edhe “Në tokë t' burrave e t rodit t' trimit” ndodh që një komshi të therë me thika dhe të hedhë në shpellë një fëmijë dhjetëvjeçar, duke vënë në pikëpyetje nderin e burrërinë e malësorëve. Pikërisht ashtu siç ndodh në këngën “Kolë Zefi i Grudës” ku malësori falë (virtyti) gjakun e vëllait dhe të nipit dhjetëvjeçar – të vrarë (vesi) trupin e të cilit e gjejnë në shpellë ku e kishte hedhur gjaksori për të fshehur gjurmët e krimit. Dramaciteti në atë rast arrin kulmin dhe gjendja e rënduar psikologjike e folësit arrin përmasat hamletiane... Por në sprova të rënda shkëlqen burrëria, ashtu siç shkëlqen drita në errësirë. Ja si përshkruhet skena e faljes së dy gjaqeve, nëpërmjet gojës së personazhit të njohur Kolë Zefi i Grudës, para burrave të Malësisë që kanë ardhur tek ai me kërkesën për ta falë gjakun: :
S due m’u pvetë pse keni ardhë
Kuptoj mirë se jam shqyptar
(...)
Çka kam në zemër e dij vetë
E s’ asht nevoja as me m’ pvetë
(...)
E çka vije sot me ba
(...)
Mir e dij, mirë ma merr mendja
Por, i shkreti, a ma lshon zemra...!
(...)
... U lutem burra, se e kam shtirë
Venje 'i herë dorën në zemër ... “
(f.40-41)
Pas fjalimit drithërues që s'do ta turpëronte as një folës të rangut të Demostenit apo Ciceronit, Kolë Zefi, si një akrobat që ecën në tehun e thikës, shpalos gjendjen psikologjike dhe tundimet e veta para se të marrë vendimin. Në situatën kur nuk është e qartë, sipas etnopsikologjisë malësore/shqiptare, a më shumë koritet nëse falë apo nëse nuk falë – sepse falja mund të interpretohej edhe si shenjë e frikës apo e karakterit të dobët, Kola zgjodhi burrërinë para „trimërisë“, duke dhënë një shembull i cili bart në vete një porosi etike të shkallës superiore për brezat e ardhshëm - që çon drejt një katarze kolektive dhe kapërcen vetë kontekstin e këngës:
Fort Kol Zefi a përmallue
E 'i cop herë ai ka mendue,
E burrnisht në kambë asht çue
E me 'j za krejtsisht të marrun,
U asht sjellë edhe u ka thanun:
„Pa ndigjo, more meshtar,
Po filloj me ty ma parë,
Mirë ndigjoni shokë e kumbarë,
Ndigjo mirë, o bajraktar,
Më besoni tetanë mbarë,
Se ma ngusht kurrë nuk jam kanë,
Por ksaj punë s'kam kah me i dalë!...
Vlla e nip u kjoshin falë...!“
E me kta fali dy gjaqe,
E, lott prej sysh i shkuen për faqe,
E jo ktij, por me t' tanë shokë,
Krejt robnija shkrehi n' lot...!
(f.41)
Në mungesë të institucioneve të tjera shoqërore, arsimore e kulturore, e në kuadrin e veprimtarisë së institucioneve fetare ku vepronin si meshtarë e famullitarë, fretërit apo françeskajt shpesh kryenin edhe punë e funksione të tjera, si vjelës të folklorit, mësues, pajtues gjaqesh, shkrimtarë, mjekë, këhilltarë për gjithfarë çështjesh etj.
Në pikëpamjen stilistike, vërtet ka pikëtakime të dukshme me këngët popullore, si në përmbajtje, ashtu edhe në formë e figuracion, por ka edhe shenja autoriale, veçanërisht te përdorimi i shpeshtë i figurave përsëritëse, siç është psh anafora :
Si kanë mujt k’ta gjind me ardhë,
Si kanë mujt k’ta me u bashkue,
Si kanë mujt me u grumbullue,
Si kanë mujt priher m’u gjetë,
As t’ kinë le tetanë me fletë!?
(f. 56)
Figurë tjetër përsëritëse të cilën e përdor mjaft mirë Pater Kola është anadiploza, kur një a më shumë fjalë nga fundi i vargut paraprijës përsëriten në fillimin e vargut vijues:
Kanë peshue imë e hollë,
imë e hollë e ka peshue” (f. 86).
Në fushën e figuracionit poetik- sidomos te figurat e fjalës, Atʹ Kola nuk del shumë kreativ sepse përdor kryesisht krahasime kryesisht të njohura nga poezia popullore, si psh. “Atëherë turrë na janë dy trima / N’ shoqishojn si dy vetima “ (f. 12), apo si në rastin kur, në përputhje me vendin e kuvendin, “kraht’ e malsorit” janë: “T’fortë si shkambat, ku jetojnë, / T’shkathtë si shqypet, qi n’ta pushojnë” (f. 57)
Atʹ Kolë Berishaj në epikën e vet përdor shpesh dhe me vend fraza të ndryshme popullore, si psh. “Por kur zogu t’ pshton prej doret, / Sa t’jesh gjallë ma nuk e more” (f. 74), apo “Kam për qef, drutë, shkurt me kputë” (f. 62), “E s’len mizë në ta me ra!” (f. 56), “Se s’ka me i hi k’ti ferrë në kambë” (f. 24), “Çi t’dajnë qimen për mjedisit.” (f. 63), “Por s’flen Ora e Traboinit” (f. 69)
Vargu i përdorur është kryesisht tetërrokëshi - po t’i lexojmë fjalët ashtu siç shqiptohen në të folmen e Malësisë, duke e heshtur “ë”-në e pazëshme. Mirëpo “ë”-ja ekziston në versionin e shtypur në libër dhe po t’i lexonte ato një lexues nga jugu i Shqipërisë, apo dikush që i respekton rregullat e drejtshkrimit/drejtshqiptimit të gjuhës standarde, vargjet këtu shpesh do të dilnin dhjetë- e më tepër – rrokëshe. Këtë ndryshim e bën shqiptimi apo moshqiptimi i zanores “ë”, të cilën gegët e shkruajnë shpesh për arsye të caktuara (kuptimore), por nuk e shqiptojnë.
Këngët janë shkruar në formë njëkolonëshe, pra nuk janë të ndara në strofa. Kryesisht dominon rima e puthur ose çift, ku fjalët e fundit në dy vargje të njëpasnjëshme rimojnë ndërmjet tyre, sipas skemës aa-bb-cc... etj.:
Edhe i ndodhje që dij vetë
Qe pak kund mundesh me ‘e gjetë,
Dukagjin ki ba vaki
E si shembull du me shti
Porsi shembull du me dhanë
E prej saj gjithkush me zanë
(f. 21)
Ndodh të vërehen luhatje apo shmangie nga rima mbizotërese (rima çift), si psh atëherë kur një rimë e caktuar shtrihet në tri apo edhe më shumë vargje - por këto janë përjashtime. psh. :
Ky Kolë Zefi mirë ka pa
Pos se nipin ia kanë vra
kanë dashtë zemrën me ia tha.
Me mend t’ veta tuj mendue
Me tru t’ veta tuj përblue,
Si ky fmi do t’kenë mbarue
Trupi i tij kah do t’ kenë shkue?”
(f. 35).
Në rastin e lartcituar rima është ndërtuar sipas skemës aaa/bbbb. Ka edhe raste, të rralla, të shmangies së rimës së puthur, kur ndonjë varg i veçantë nuk rimon as me vargun paraprijës as me atë vijues. (psh. :
edhe pritat i kanë zanë.
Me luftue kshtu n’ dit ‘ne e sodit!
E pa pushkë e pa fishekë”
(f. 10)
Didaktika dhe arti poetik janë dy fusha të ndryshme dhe lexuesi i sotëm nuk i parapëlqen moralizimet në poezi, por duhet pasur parasysh dy gjëra: 1. se kemi të bëjmë me krijimet e një autori të lindur në malësinë shqiptare ku njerëzit me shekuj kanë jetuar në përkim me normat rigjide të Kanunit të maleve dhe 2. autori është edukuar me disiplinën e rreptë të rregulltarit në kuvendin françeskan, në përputhje me rregullat që përcaktoi shën Françesku i Asizit. Gërshetimi i etnopsikologjisë së malësorit shqiptar me disiplinën kristiane françeskane prodhoi njerëz virtytesh të larta dhe veprash të mëdha.
“Gegnishtja” e përdorur në këto “kângë” nuk është saktësisht trajta besnike e së folmes që flitet në trevat e Malësisë së Madhe në Malin e Zi të sotëm, por autori ka bërë përpjekje për të shkruar një gegnishte që i kapërcen kufijt e Hotit – pjesa në Malin e Zi, çka bie në sy sidomos shpesh te diftongu “ue”, i cili në të folmen e Malësisë këndej kufirit (në MZ) shqiptohet kryesisht “ua”.
Krejt në fund, një vërejtje qëllimmirë për botuesit, me dëshirën që lëshimet e ngjashme të parandalohen në botimet e ardhshme: vepra “Nderë e burrni ndër malet tona” e botuar në blenin e tretë të kompletit shumë të bukur trevëllimësh është e paredaktuar gjuhësisht dhe vërehen shumë lëshime teknike të panevojshme, sidomos te shënimi i “ë”-së e cila gati gjithkund del si “e” dhe po ashtu tingulli “ç” pothuaj gjithkund është shkruar si “c”, (psh. “edhe i thote, “ti hic m’u trembe” - f. 22). Këto nuk paraqiten si lëshime teknike (lapsus callami) në vetëm ndonjë rast të veçantë, por vërehen gati në të gjitha “kângët”, çka e vështirëson leximin, e rrjedhimisht ndikon edhe në përjetimin e plotë të vargjeve. Me mundësitë që ofron sot teknologjia dixhitale kjo ka qenë e lehtë për t’u evituar.
Berishaj, Pater Kolë, Camaj-Pipa, Shkodër 2003;
Berishaj, Atʹ Kolë, VEPRA - 3, Kangë e vaje, Misioni Françeskan Tuz & Enti Botues “Gjergj Fishta”, Tuz, Malësia e Madhe, Podgoricë 2013;
Gjeloshi, Gjovalin, Frati i Hotit Pader Kolë P. Berishaj, Monografi, Enti Botues “Gjergj Fishta”, Lezhë 2023.
[1] Të gjitha vargjet e cituara në këtë punim janë marrë nga botimi Atʹ Kolë Berishaj, VEPRA III, Kângë e vaje, Misioni Françeskan Tuz & Enti Botues “Gjergj Fishta”, Tuz, Malësia e Madhe, Podgoricë 2013.