POEZIA SHQIPE E SHKRUAR NGA SHQIPTARËT NË MALIN E ZI
Një mëvetësi poetiko-letrare
Shkruar nga: Emi Krosi
Letërsia e Malit të Zi, kohët e fundit ka marrë një zhvillim të madh, por edhe një njohje jo vetëm në qarqet letrare vendase, por edhe ato ballkanike dhe europiane.
Emrat më të njohur të poezisë shqipe të shkruar nga shqiptarët e Mali të Zi janë: Anton Gojçaj, Mark Lucgjonaj, Haxhi Shabani Hajredin Kovaçi, poetët e rinj: Argezon Sulejmani, Flutur Mustafa. Këta janë disa nga autorët që dallohen, që kanë ruajtur më së miri traditën e shkrimit shqip dhe vazhdimësinë e etnisë shqiptare.
Lidhjet e gjakut, brenda gjuhës dhe kulturës shqipe, por dhe bashkëjetesa me gjuhët sllave, si dallim mes “vetes” dhe “tjetrit”, kanë qenë vazhdimësi vlerash dhe motivesh, në vargjet: si rreze drite/mes të errësirës/vizione që kanë ngecur/në hedhjen e ngërthyer nga jeta, nga libri “Zhurma e Mendimeve”, të poetit Mark Lucgjonaj, një poet i vetmisë, që gjen veten tek të gjithë shpirtrat që vetmojnë ngjashëm, (Lucgjonaj: 2014: 6), duke kërkuar në kohën jetësore, ngjashmërinë me vetveten dhe të “tjerët”, mëpërtej mungesës, se koha poetike e shqiptarëve të Ulqinit, i afrohet botës poetike moderne. Në vazhdimësi, poeti tjetër Hajredin Kovaçi, përmes pranisë së etnosit (Sinishtaj: 2016 : 459), definon lirinë, jo vetëm si polisemi qëndrore në arealin e poetëve të rinj, ku “loja” poetike, ngërthen stilin klasik, individual dhe modern, nëpërmjet vargjeve: i paparë jam/edhe kur mundoheni të më provokoni/edhe kur s’doni të më bëni mirë/edhe kur të drejtat m’i mohoni/dhe unë do vazhdoj të jem i lirë…nga libri “Vrasja e frikës” (Kovaçi:2012 : 30), me elemente të ironisë, duke shpërfaqur sipas Basri Çapriqit “rënien, rrënimin dhe degradimin e kësaj bote”.
Por, poeti që i dha zë shkrimit dhe gjuhës shqipe, në trevat e Malit të Zi, është Anton Gojçaj. Përmbajtja, forma dhe brendia e poezisë së tij, ka një organizim kompleks, me shumë shtresëzime, ku zëri poetik brumësohet me shpërthime lirike dhe dilema ekzistenciale, nëpërmjet qenësisë tonë kombëtare dhe gjuhësore në vargjet: të lutem në gjunj kur i penduar bie / te kroni i Traboinit ta lag ballin me ujë / ngjitu ti varlltare e virgjër qiejve / ende jeton malsori i botëve u thuaj (Gojçaj: 2011: 21), një zë poetik unik dhe individual, brenda njësisë kulturore dhe letrare malazeze. Ndërliterariteti, si koncept në letërsinë krahasuese, është koncept postmodern, prandaj ne duhet të përballemi me problemin, e “letraritetit” të estetikës dhe natyrës së artit dhe letërsisë. Këtu "estetikë", nuk do të thotë estetika si filozofi e bukurisë dhe e artit, apo ligjet që rregullojnë manifestimet e saj, por një mishërim vlerash estetiko-letare. Në veprat letrare, zakonisht “zhduket” kufiri midis të tashmes dhe të shkuarës, mes pranisë dhe mungesës, historisë dhe mitit, kujtimit dhe harresës (Greenawalt: 2001 : 9). Ky lloj karakterizimi i letërsisë si "cilësi bazë dhe thelbësore", për të gjithë letërsinë, që mishëron të gjitha marrëdhëniet brenda intensitetit dhe letraritetit, dhe mënyrat e kushtëzimit të identiteteve të popujve të Malit të Zi, i shmangen çdo interpretimi të poezisë së Njegoš-it (poeti më i njohur malazes), se vetëm me raste, diskutojnë meritat e saj letrare dhe gjuhësore (Goj: 1995: 11). Hapja e letërsisë ndaj interpretimeve të ndryshme, është larg të qenit njëdimensional, brenda vetëdijes së lexuesit që shihet apo nuk shihet si letërsi kombëtare (letërsia shqipe në Malin e Zi nuk merret seriozisht, vetëm si letërsi pakice), sepse trajton më shumë çështje ndiesore, shpirtërore, sociale dhe shoqërore, sesa vetë kufijtë e ngushtë të hapësirës politike dhe kulturore malazeze, në kontekstin e thënies së Danilo Kiš: shumë libra nuk janë të rrezikshëm, por një libër është (Kiš:1990: 117). Në këtë rrafsh krahasues, mes dy letërsive (asaj malezeze dhe asaj shqipshkruese dhe shqipfolëse), kemi këto lloj marrëdhëniesh: - substrati reflektiv mes dygjuhëve, si dilema të pazgjidhshme, - uni liriko-epik, herë si artikulim emotive, herë si tërësi artistike, - gjallimi i dendësisë së mendimit poetik, më përtej mëvetësisë etnike krijuese, - mbivendosja poetike-reflektive, ku zhvendosen shtresëzimet emocionale-poetike-kulturore, - marrëdhënia me veten/kohën/poezinë/historinë, përtej sendërtimit poetiko-erotik. Dinamika e veçantë tekstore, përmes një shumësie procedimesh dhe teknikash kompozicionale si strategji retorike (Gjolaj: 2001), është një mëvetësi poetiko-letrare, në recensionin e autorit, rreth librit të Gojçaj-t, “Poezi”, të botuar në Tuz. Poezia e tij, ka një shtrat teknikash tekstuale, ku njësia e atdheut nuk “thyhet”, por vazhdon ashtu, siç kanë jetuar malësorët shqiptarë, mes tokës dhe qiellit, mes malit dhe detit, mes besimit dhe eposit, si kultivues i konceptit të tolerancës së konflikteve të gjata ballkanike, sidomos të shoqërive post-konfliktuale, ku komunikimi poetiko- letrar me kulturat dhe gjuhët e tjera, vjen përmes përkthimit të ndërsjellë të librave dhe organizimi i takimeve të autorëve nga rajoni, përmes shkëmbimit të letërsive dhe ideve (Stojanovic: 2021: 14), duke thyer tabutë e komunikimit ndërballkanik, në një tjetër realitet të ri bashkëjetese. Në intervistën e shkrimtarit Sasa Iliç, që fitoi çmimin prestigjioz të revistës NIN për letërsi, ai u shpreh: se kultura dhe letërsia është gjuha e përbashkët (Iliç: 2012). Vetë arti, rrëzon kufij dhe bashkon kombe, se përmes poezisë, popujt hapin “dyert” e pranimit të zemrave.
(NGA PJESA II E STUDIMIT: "POEZIA SHQIPE MODERNE/POSTMODERNE PAS VITEVE '90 -të, NË SHQIPËRI, KOSOVË DHE DIASPORË.")
Emrat më të njohur të poezisë shqipe të shkruar nga shqiptarët e Mali të Zi janë: Anton Gojçaj, Mark Lucgjonaj, Haxhi Shabani Hajredin Kovaçi, poetët e rinj: Argezon Sulejmani, Flutur Mustafa. Këta janë disa nga autorët që dallohen, që kanë ruajtur më së miri traditën e shkrimit shqip dhe vazhdimësinë e etnisë shqiptare.
Lidhjet e gjakut, brenda gjuhës dhe kulturës shqipe, por dhe bashkëjetesa me gjuhët sllave, si dallim mes “vetes” dhe “tjetrit”, kanë qenë vazhdimësi vlerash dhe motivesh, në vargjet: si rreze drite/mes të errësirës/vizione që kanë ngecur/në hedhjen e ngërthyer nga jeta, nga libri “Zhurma e Mendimeve”, të poetit Mark Lucgjonaj, një poet i vetmisë, që gjen veten tek të gjithë shpirtrat që vetmojnë ngjashëm, (Lucgjonaj: 2014: 6), duke kërkuar në kohën jetësore, ngjashmërinë me vetveten dhe të “tjerët”, mëpërtej mungesës, se koha poetike e shqiptarëve të Ulqinit, i afrohet botës poetike moderne. Në vazhdimësi, poeti tjetër Hajredin Kovaçi, përmes pranisë së etnosit (Sinishtaj: 2016 : 459), definon lirinë, jo vetëm si polisemi qëndrore në arealin e poetëve të rinj, ku “loja” poetike, ngërthen stilin klasik, individual dhe modern, nëpërmjet vargjeve: i paparë jam/edhe kur mundoheni të më provokoni/edhe kur s’doni të më bëni mirë/edhe kur të drejtat m’i mohoni/dhe unë do vazhdoj të jem i lirë…nga libri “Vrasja e frikës” (Kovaçi:2012 : 30), me elemente të ironisë, duke shpërfaqur sipas Basri Çapriqit “rënien, rrënimin dhe degradimin e kësaj bote”.
Por, poeti që i dha zë shkrimit dhe gjuhës shqipe, në trevat e Malit të Zi, është Anton Gojçaj. Përmbajtja, forma dhe brendia e poezisë së tij, ka një organizim kompleks, me shumë shtresëzime, ku zëri poetik brumësohet me shpërthime lirike dhe dilema ekzistenciale, nëpërmjet qenësisë tonë kombëtare dhe gjuhësore në vargjet: të lutem në gjunj kur i penduar bie / te kroni i Traboinit ta lag ballin me ujë / ngjitu ti varlltare e virgjër qiejve / ende jeton malsori i botëve u thuaj (Gojçaj: 2011: 21), një zë poetik unik dhe individual, brenda njësisë kulturore dhe letrare malazeze. Ndërliterariteti, si koncept në letërsinë krahasuese, është koncept postmodern, prandaj ne duhet të përballemi me problemin, e “letraritetit” të estetikës dhe natyrës së artit dhe letërsisë. Këtu "estetikë", nuk do të thotë estetika si filozofi e bukurisë dhe e artit, apo ligjet që rregullojnë manifestimet e saj, por një mishërim vlerash estetiko-letare. Në veprat letrare, zakonisht “zhduket” kufiri midis të tashmes dhe të shkuarës, mes pranisë dhe mungesës, historisë dhe mitit, kujtimit dhe harresës (Greenawalt: 2001 : 9). Ky lloj karakterizimi i letërsisë si "cilësi bazë dhe thelbësore", për të gjithë letërsinë, që mishëron të gjitha marrëdhëniet brenda intensitetit dhe letraritetit, dhe mënyrat e kushtëzimit të identiteteve të popujve të Malit të Zi, i shmangen çdo interpretimi të poezisë së Njegoš-it (poeti më i njohur malazes), se vetëm me raste, diskutojnë meritat e saj letrare dhe gjuhësore (Goj: 1995: 11). Hapja e letërsisë ndaj interpretimeve të ndryshme, është larg të qenit njëdimensional, brenda vetëdijes së lexuesit që shihet apo nuk shihet si letërsi kombëtare (letërsia shqipe në Malin e Zi nuk merret seriozisht, vetëm si letërsi pakice), sepse trajton më shumë çështje ndiesore, shpirtërore, sociale dhe shoqërore, sesa vetë kufijtë e ngushtë të hapësirës politike dhe kulturore malazeze, në kontekstin e thënies së Danilo Kiš: shumë libra nuk janë të rrezikshëm, por një libër është (Kiš:1990: 117). Në këtë rrafsh krahasues, mes dy letërsive (asaj malezeze dhe asaj shqipshkruese dhe shqipfolëse), kemi këto lloj marrëdhëniesh: - substrati reflektiv mes dygjuhëve, si dilema të pazgjidhshme, - uni liriko-epik, herë si artikulim emotive, herë si tërësi artistike, - gjallimi i dendësisë së mendimit poetik, më përtej mëvetësisë etnike krijuese, - mbivendosja poetike-reflektive, ku zhvendosen shtresëzimet emocionale-poetike-kulturore, - marrëdhënia me veten/kohën/poezinë/historinë, përtej sendërtimit poetiko-erotik. Dinamika e veçantë tekstore, përmes një shumësie procedimesh dhe teknikash kompozicionale si strategji retorike (Gjolaj: 2001), është një mëvetësi poetiko-letrare, në recensionin e autorit, rreth librit të Gojçaj-t, “Poezi”, të botuar në Tuz. Poezia e tij, ka një shtrat teknikash tekstuale, ku njësia e atdheut nuk “thyhet”, por vazhdon ashtu, siç kanë jetuar malësorët shqiptarë, mes tokës dhe qiellit, mes malit dhe detit, mes besimit dhe eposit, si kultivues i konceptit të tolerancës së konflikteve të gjata ballkanike, sidomos të shoqërive post-konfliktuale, ku komunikimi poetiko- letrar me kulturat dhe gjuhët e tjera, vjen përmes përkthimit të ndërsjellë të librave dhe organizimi i takimeve të autorëve nga rajoni, përmes shkëmbimit të letërsive dhe ideve (Stojanovic: 2021: 14), duke thyer tabutë e komunikimit ndërballkanik, në një tjetër realitet të ri bashkëjetese. Në intervistën e shkrimtarit Sasa Iliç, që fitoi çmimin prestigjioz të revistës NIN për letërsi, ai u shpreh: se kultura dhe letërsia është gjuha e përbashkët (Iliç: 2012). Vetë arti, rrëzon kufij dhe bashkon kombe, se përmes poezisë, popujt hapin “dyert” e pranimit të zemrave.
(NGA PJESA II E STUDIMIT: "POEZIA SHQIPE MODERNE/POSTMODERNE PAS VITEVE '90 -të, NË SHQIPËRI, KOSOVË DHE DIASPORË.")
