DISA TË DHËNA PËR LETËRSINË SHQIPE NË MALIN E ZI

DISA TË DHËNA PËR LETËRSINË SHQIPE NË MALIN E ZI

- Degë që kapërcen gardhin -

ANTON GOJÇAJ

Letërsia shqipe në Malin e Zi zhvillohet në margjinat e letërsisë së gjithëmbarshme shqipe, degë e pandashme e së cilës, në kuptimin e traditës kulturore dhe gjuhës, është. Po ashtu, ajo mbijeton në margjinat e jetës kulturore në Republikën e Malit të Zi, në hijen e plotë të krijimtarisë në gjuhët sllave.

Vështrimet me karakter përgjithësues kërkojnë që për arsye pragmatike nganjëherë të anashkalohet e vërteta e pakontestueshme se çdo shkrimtar përfaqëson në radhë të parë vet-veten, mirëpo është e qartë se edhe veprat letrare funksionojnë në sisteme të caktuara letrare e kulturore, rrjedhimisht edhe shoqërore.

Mini-shteti në brigjet e Adriatikut, Mali i Zi, sipas regjistrimit të popullsisë në vitin 2011, ka 625.266 banorë, ndërsa komuniteti i shqiptarëve (si nënshtetas - autoktonë, në trevat përgjatë brezit kufitar me Republikën e Shqipërisë), kap 30.439 banorë, ose 4,91% i numrit të përgjithshëm të banorëve të Malit të Zi. Dukuria e shpërnguljes së shqiptarëve të këtyre viseve në shtetet perëndimore, kryesisht në SHBA, Gjermani etj. ka ndikuar që ky numër të mos rritet më ndjeshëm, kurse në regjistrimin e fundit ky grup njerëzish (mjaft i madh në raport me ata që vazhdojnë të jetojnë në trojet stërgjyshore) nuk është përfshirë në rezultatet finale të regjistrimit.   Faktikisht, shqiptarët e këtyre trojeve qytetarë të shtetit malazias (gjegjësisht të Jugosllavisë), janë përafërsisht një shekull. Pasi që në periudhën 1945-1990 ishin ndërprerë pothuaj të gjitha lidhjet kulturore me shtetin amë, mendoj se mund të thuhet se letërsisë shqipe në këto vise iu ndërtuan rrethanat dhe kushtet për të lëshuar shtat edhe si letërsi paranacionale (në kuptimin që këtij termi i jep studiuesi sllovak Dionyz Durišin, me të cilin ai emërton letërsitë e minoriteteve, si p.sh. letërsinë sllovake në territorin e (ish-) Jugosllavisë, atë hungareze në Çeko-Sllovaki, Rumani etj.)[1], njësoj siç i plotëson edhe letërsia shqipe në Kosovë, letërsia shqipe në Maqedoni etj. Kjo nuk bëhet assesi me objektivin për ta “amputuar”, ndarë apo larguar nga “korpusi” i letërsisë (unike) shqipe, sepse kriteret gjuhësore, etnike dhe historiko-kulturore e lidhin pashkëputshmërisht me të, por tërheq vërejtjen për disa veçanti të saj specifike, objektive. Ka edhe mendime se në kuadrin e letërsisë nacionale duhet të përfshihet vetëm ajo letërsi që është shkruar në një gjuhë dhe brenda kufijve bashkëkohorë të një shteti të caktuar nacional.[2]

Parimi administrativ, domethënë përkatësia një shteti apo shteteve të ndryshme, nuk është një

kategori letrare e estetike, mirëpo nuk mund të thuhet as që nuk ka, absolutisht, kurrfarë ndikimi.

Përveç brumit etnik shqiptar që ka mbijetuar edhe falë lidhjeve me Kosovën dhe letërsinë e

saj, në Malin e Zi rrethanat objektive kushtëzojnë edhe raporte të caktuara të letërsisë shqipe me

letërsinë malazeze por edhe të popujve të tjerë sllavë të jugut, ku shkëmbimet ndërkulturore,

natyrisht, janë gjithmonë deficitare për letërsinë shqipe. Domethënë në Malin e Zi ka rrethana që i shkojnë në favor ndikimit të letërsisë malazeze dhe letërsive sllave mbi letërsinë shqipe, por jo edhe anasjelltas. Mendoj se mund të thuhet se letërsia shqipe që shkruhet në Malin e Zi e begaton

qoftë edhe në përmasa minimale fondin e letërsisë (së përgjithshme) shqipe, e gjithashtu edhe spektrin e kulturave aktive në shtetin e Malit të Zi.

Si çdo shkrim mbi letërsinë, qoftë edhe i natyrës më tepër panoramike e informative, edhe ky

imponoi përcaktimin për një strategji të caktuar metodologjike. Kriteret vendimtare që i ndanë

veprat që u përfshinë nga ato të tjerat është gjuha në të cilën shkruajnë autorët, si dhe hapësira

gjeografike dhe politiko-administrative ku ata u lindën dhe krijuan (krijojnë). Pra, nëse disa autorë shkruan në një gjuhë tjetër, pa marrë para sysh vlerat ideo-estetike të opusit të tyre, madje edhe origjinën shqiptare (Zuvdija Hoxhiq, Zef Bato Dedivanoviq, Katarina Ulaj-Lucaj etj.), ata mbetën jashtë interesimit tonë, kurse në anën tjetër përmenden edhe disa autorë që shkruan vepra me vlera relativisht “modeste” letrare por që shkruan shqip. Prandaj këtu hyri edhe emri i një autori me përkatësi kombëtare jo-shqiptare, që shkruan shqip (i cili nuk bën pjesë ndër autorët modestë). Kjo është edhe arsyeja kryesore pse u përzgjodh togfjalëshi “letërsi shqipe” dhe jo “letërsi shqiptare”. Një problem të veçantë ishte a të përfshihen emrat e disa autorëve të cilët nuk kanë lindur dhe as nuk jetojnë vetë në Malin e Zi, por prindërit e të cilëve janë nga këto treva, si p.sh. Mimoza Ahmeti, Kolec Traboini e ndonjë tjetër? Pas një reflektimi delikat vendosa të mos i  përfshij në këtë korpus, megjithëse nuk jam aspak i sigurt në drejtësinë e këtij vendimi.

Përmendja apo mospërmendja e emrit të një krijuesi (apo disa…)  nuk është në funksion  vlerësimi apo mosvlerësimi për veprat e tij (tyre), por vetëm një tip “katalogizimi” i kësaj letërsie.[3]   

Libri i parë shqip, sipas disa studiuesve, “Meshari” (1555) i don Gjon Buzukut, ka gjasa të jetë shkruar (dhe botuar?) mu diku në hapësirën e Ulqinit, Tivarit, apo në afërsi. Deri te libri tjetër shqip, pas “Mesharit”, në këto treva është dashur të pritet më se 400 vjet. Prandaj është me interes fakti se përkthimi i parë integral i Biblës (Besëlidhja e Vjetër dhe e Re) në gjuhën shqipe u realizua pikërisht në Malin e Zi (dhe u botua në Kosovë), në fund të shekullit të kaluar, falë veprimtarisë shumëvjeçare të dom Simon Filipajt, në një fshat afër Ulqinit. Në Ulqin ka jetuar Hafiz Ali Ulqinaku (shek. XIX), që ka kultivuar të ashtuquajturën traditë të bejtexhinjve, që shkruan shqip – duke përdorur shumë orientalizma dhe alfabetin arab. Me studimin e autorëve të këtij orientimi letrar/kulturor, që nuk ka arritur të luajë një rol më të rëndësishëm në kulturën shqiptare, është marrë Sutki Malohoxhiqi, i cili mbi këtë temë ka botuar librin “Bejtexhinjtë e Ulqinit”.

Letërsia gojore

Derisa heshti e shkruara, lulëzoi letërsia gojore. Letërsia gojore (popullore) e shqiptarëve në Malin e Zi është e pasur në zhanre, në gjini, në tematikë, mjete poetike etj. Ajo është pjesë përbërëse e letërsisë gojore shqiptare. Mbledhja sistematike e kësaj krijimtarie ka filluar relativisht vonë, kurse vetë shqiptarët e këtyre anëve me këtë aktivitet kanë nisur të merren veç nga gjysma e dytë e shek. XX. Për vjeljen e zellshme të materialeve të folklorit në këto treva u dalluan: dr. fra Vinçenc Malaj, dom Simon Filipaj, mr. Ismail Doda, mr. Ali M. Ahmeti, P. Zef Jankaj, P. Kolë Berishaj, Idriz Ulaj, dr. Bahri Brisku, Hajro Ulqinaku dhe shumë të tjerë. Disa kanë shkruar temat e magjistraturës, disa mbase edhe kanë doktoruar mbi këtë lëmë.

Libra studimorë kanë shkruar: Mr. Ali M. Ahmeti, “Vajtimet dhe gjëmat shqiptare në Plavë dhe

Guci” (Podgoricë, 1986) dhe “Letërsia gojore e Krahinës së Plavës dhe të Gucisë” (Prishtinë,

2004); dr. Pjetër Gjuravçaj, “Malësia në këngën popullore lirike dhe epike”, (botuar në gjuhën

malazeze, Podgoricë, 2001); Gjergj Gjuravçaj “Proza popullore e Malësisë së Mbishkodrës”

(Shkup, 2003); Idriz Ulaj “Këngë popullore nga Gucia” (Prishtinë, 1978); Hasan I. Gjonbalaj “Këngët historike në krahinën e Plavës dhe Gucisë” (1996) etj.

Libri “Malësori këndon” i përgatitur nga Gjergj Hasanaj, botuar në Cetinë më 1971, një

përmledhje mjaft vëllimore e këngëve popullore, vajtimeve dhe gjamëve, paraqet një thesar të

vërtetë, me vlera enciklopedike, të krijimtarisë popullore në Malësinë e Madhe. Në vitet e fundit,

dolën edhe disa botime interesante, sidomos ato të Pater Zef Jankajt “Krijimtari gojore” (2007), Mirash Gojçajt “Thesari i Malësisë” (2006) etj., që gjithsesi e pasurojnë këtë degë të letërsisë.

Në studimin (dhe vjeljen) e krijimtarisë gojore të viseve bregdetare, që është po ashtu mjaft e pasur dhe e larmishme, u dalluan veçanërisht dr. Bahri Brisku, “Deti dhe detarët në letërsinë popullore shqiptare” (2006), pastaj Hajro Ulqinaku, “Thesar popullor” (2004) etj.

Shkrimtarët shqiptarë nga Mali i Zi

Ngjashëm si në Kosovë, librat e parë në gjuhën shqipe në Malin e Zi u botuan pas Luftës së Dytë

Botërore. Madje, disa nga autorët më të dalluar të letërsisë shqipe në Kosovë, u lindën në Malin

e Zi.

Esad Mekuli (1916-1993), i njohur edhe me pseudonimin Sat Nokshiqi, pionieri i letërsisë

shqipe në Kosovë, themelues i revistës më të njohur për letërsi në Kosovë, “Jeta e re”, në faqet e së cilës i botuan punimet e para pothuaj të gjithë shkrimtarët e njohur të Kosovës, është i lindur

në fshatin Nokshiq afër Plavës. E. Mekuli vargjet e para i ka shkruar dhe botuar në periodikun e

kohës në gjuhën serbe, por më pastaj ka shkruar shqip. Librat e tij më të njohur janë: “Për ty”, “Dita e re”, “Avsha ada”, “Vjersha”, “Brigjet”, “Drita që nuk shuhet”. Vargjet e tij janë përkthyer në gjuhët e të gjitha kombeve të ish Jugosllavisë, si dhe në shumë gjuhë të tjera.

Nga e njëjta trevë është edhe kritiku i parë i mirëfilltë i letërsisë në Kosovë, Hasan Mekuli (1929-1996), njeriu që megjithëse nuk botoi për së gjalli ndonjë libër të veçantë autorial, në periodikun e kohës ka publikuar më se 600 njësi bibliografike, kryesisht recensione, vështrime kritike, studime letrare, por edhe poezi dhe përkthime letrare. Pas vdekjes, në vitin 2000, në Prishtinë iu botua libri “Romani shqiptar – Kritika dhe vështrime”.

Duhet përmendur se edhe më heret, mbase qysh në kapërcyellin e shekujve XIX-XX paraqiten

disa poetë malësorë, si p.sh. bashkëluftëtari i Ded’ Gjon Lulit, publicisti dhe mësuesi Palok Traboini (1888-1951), autor i poemës “Lufta e maleve” (shkruar në Prizren më 1911 dhe publikuar vetëm 84 vjet më vonë, falë angazhimit të të birit të tij, gjithashtu poet, madje mjaft produktiv e i talentuar, Kolec Traboinit), pastaj Martin dhe Mirash Ivanaj, që po ashtu në gjysmën e parë të shekullit të kaluar shkruan vargje (në gjuhën serbe, por para disa vitesh janë përkthyer dhe botuar shqip, në Tiranë, e pastaj edhe në Tuz në përkthimin e Pjetër Dreshajt), shkrimtari dhe publicisti Nikollë Ivanaj (“Lulet e pasosme”, Tiranë 1944).

Pas tyre në kohë vjen Nol Berisha (1923-1997), i lindur në Grudë, i cili gjithashtu gati gjithë jetën e kaloi në Ferizaj, Kosovë. Nol Berisha është autor i librave: “Lyra e vjeshtës”, “Thjeshtësi”, “Fije që lidhin kohë” , “Si ka mësuar Frani të lexojë”, “Shtëpiza në blerim”, “Legjenda e vaut” etj.

Personaliteti i njohur i jetës kulturore (dhe politike) në Kosovë, romansieri, tregimtari, kritiku dhe historiani i letërsisë, polemisti dhe publicisti, akademik Rexhep Qosja (1936) është lindur po ashtu në Vuthaj afër Plavës. Vepra e tij më e njohur letrare-artistike, që është përkthyer në disa gjuhë, është romani “Vdekja më vjen prej syve të tillë”, pas të cilit ka shkruar edhe disa romane “Dashuri dhe shtatë faje” (Tiranë, 2003), “Bijtë e askujt” (Prishtinë, 2010) etj. Qosja është prodhimtar edhe në gjininë e dramës (“Sfinga e gjallë” etj). Ai është autor i studimit kapital historiko-letrar “Historia e letërsisë shqipe – Romantizmi I,II,III”, i studimit kritiko-historiko-letrar “Prej letërsisë romantike deri te letërsia moderne”, si dhe i dhjetëra librave të tjerë. Rexhep Qosja është një figurë markante e kritikës letrare shqipe në Kosovë dhe e kulturës shqiptare në përgjithësi.

Idriz Ulaj (1942) është një autor tjetër i lindur në Vuthaj, e që tani jeton në Prishtinë. Ai është autor i përmbledhjeve poetike “Prizma” dhe “Edhe një orë dritë”, si dhe i librit me materiale folklorike, të përmendur më lart.

Ali M. Ahmeti (1944-1990) përveç se studioi folklorin shkroi edhe poezi, por librat e tij me

poezi “Kur dritat fiken” (Ulqin 1995) dhe vëllimet “Vargu alfabetik”, “Rritem me vendlindjen”, “Dhe vazhdoj…” (Prishtinë, 2006) u botuan të gjithë pas vdekjes së parakohshme, aksidentale, të autorit.

Ali Llunji (1939) ka botuar dramën “Lugu i Xhemiles”, por shkruan edhe prozë për fëmijë,

monografi etj.

Mehmet Kraja (Krajë, 1952) është ndër penat më të spikatura të publicistikës në Kosovë. Kraja mbi 30 vjet jeton në Kosovë (me një pauzë disavjeçare në vitet ‘90, kur jetoi në Tiranë). Ka shkruar disa romane: “Gjurmë në trotuar”, “Moti i madh”, “Udhëzime për kapërcimin e detit”, “Sëmundja e ëndrrave”, “Net bizantine”, “Edhe të çmendurit fluturojnë”, pastaj librat me tregime “Vdekja pa emër”, “Portat e qiellit”, “Njëzet tregime për kohën e shkuar”, disa drama, një libër me vështrime kritike etj. Kraja për krijimtarinë e vet letrare u shpërblye me disa çmime të rëndësishme, në Kosovë dhe në Shqipëri.

Basri Çapriqi (Ulqin, 1960) paraqet pa dyshim njërin ndër emrat më të njohur të poezisë

bashkëkohore shqipe. Ky autor deri më tani ka botuar tetë libra, pesë përmbledhje poetike: “Ulli

me dy mijë unaza”, “Në fund të verës”, “Ma qet gjuhën”, “Frutat bizare”, “Zbutja e gjarpërit”,

pastaj edhe të natyrës kritike/shkencore, prej të cilëve më i njohuri është studimi “Simboli në

letërsi” (Prishtinë, 2005). Vargjet e tij janë përfshirë në shumë antologji të poezisë bashkëkohore

shqipe, tek ne dhe në gjuhë të huaja. Një libër i tij poetik është përkthyer në gjuhën malazeze dhe është botuar në Podgoricë.

Anton Berishaj (1965) librin e vet të parë, përmbledhjen e poezisë “Lule mëngjesi” e botoi në

Podgoricë (1986), kurse në vitin 2006, në Prishtinë, doli nga shtypi libri i tij i dytë, studimi “Retorika dhe letrarësia – Teksti i Bogdanit”. Para pak kohe (2010) në vitrinat e bibliotekave gjeti vend edhe libri i tij i tretë, studimi “Letërsia per-formative” ku trajton probleme teorike e letrare të letërsisë së vjetër shqipe, për të cilin u nderua me Çmimin për librin më të mirë të vitit në fushën e kritikës dhe studimeve letrare, në Kosovë.

Hasan I. Gjonbalaj (1935-2012) u lind në Vuthaj. Ka botuar shumë vepra: “Përmallime”, “Stina me një krah”, “Në sy një mal” dhe “Dritare e burgut tim” - të gjitha në vargje, si dhe disa vepra të tjera në gjini dhe zhanre të ndryshme.

Shkrimtari Hajro Ulqinaku (1938) shumë vjet jetoi në Prishtinë, kurse në vitet e fundit është pak atje - pak në Ulqin. Ka publikuar rreth 25 libra, më së shumti prozë për fëmijë, që janë botuar në Prishtinë, Tiranë, Shkup dhe Podgoricë. Disa nga librat e tij janë: “Fëmijët e detit”, “Margaritarët e zez”, “Çelsi i artë”, ”Mbrëmje pulëbardhash”, “ Ani, Beni, ani”, “Panorama e detit”, “Ligji i detit”, “Pulëbardhat në antenë”, “ Mos qaj Kestrina”, “Gjiri i shpresës”, “Limani i Qetësisë” etj.…

Ruzhdi Ushaku (Ulqin, 1938), pjesën më të madhe të jetës e ka kaluar jashtë vendlindjes, kryesisht në Prishtinë ku punoi në Universitet, ka shkruar, krahas një numri të madh të veprave nga lëmi i gjuhësisë dhe gjuhësisë historike, edhe ese për letërsinë, kurse këtu po veçojmë librin "Paralele të ligjërimit poetik" (Prishtinë, 1986).

Autorë shqiptarë nga Mali i Zi që jetojnë dhe krijojnë në diasporë

Ndue (Nokë) Sinishtaj (1944), me banim në Lucern të Zvicrës, është autor i disa librave në

poezi: “Mogilat e Kshevës”, “Te vorret e Kshevës”, “Nga sergjeni i harruar”, “Rekuiem për fshatin tim”, “Në vend të epitafit”, “Syri i ngujuar”, “Spirale, “Kupa e thyer e heshtjes”, i romanit “Apokalipsi i Pashkut nga Bjeshkët e Nemuna”, i prozës autobiografike “Rrëfimet e një prifti të rebeluem…” etj.

Mërgimtari Lulash Palushaj (1944), me banim në SHBA, ka botuar dy përmbledhje poetike:

“Rrajë të ndame” dhe “Votra ime”,  librin publicistiko-historik “Malësia dhe fiset e saj” në dy pjesë, prozën me elemente memoareske “Oqeani që përpin” dhe romanin “Malësorja e bjeshkëve tona”.

Jaho Kollari (1961), i lindur në Ulqin por që tani po ashtu jeton në diasporë, ka botuar një libër

me poezi “Shtëpia në mes ullinjve” dhe një me tregime “Terapia”.

Gjithsesi numri i autorëve që u lindën në Malin e Zi, por që jetojnë dhe krijojnë në vende të tjera

është më i madh sesa që është paraqitur këtu, por ata nuk u përfshinë në mungesë të të dhënave të

sakta.

Letërsia shqipe në Malin e Zi

Letërsia shqipe në Malin e Zi tani zhvillohet, kryesisht, në dy qendra (të vogla), në Ulqin dhe

në Tuz - Malësi. Ulqini me rrethinë, si qendër urbane dhe turistike, ka një jetë më të pasur me

ngjarje kulturore dhe më shumë autorë e botime.

Për letërsinë shqipe në Malin e Zi më seriozisht mund të flitet vetëm pas vitit 1978, kur filloi të

botohet revista “Koha”, të cilën, deri në mbylljen e saj, e redaktoi Gjergj Gjokaj. Revista në fjalë ka dalë çdo dy muaj, gjithsej 54 numra në 11 vjet (1978-1989). Ajo ka lozur një rol shumë pozitiv për kulturën e shqiptarëve në Malin e Zi, e sidomos për nxitjen dhe afirmimin e talentëve të rinj në letërsi.

Në kuadër të bibliotekës së kësaj reviste u botuan edhe disa vepra letrare të shkrimtarëve shqiptarë të këtyre anëve. Në “Kohë”, nga numri në numër janë botuar edhe përkthime nga letërsitë e huaja, sidomos nga ajo malazeze.

Gjergj Gjokaj (1926-1997) nuk ka botuar kurrë vargje të vetat në revistën që e redaktoi, mirëpo,

pas vdekjes së tij, miqtë dhe të afërmit i mblodhën vjershat që ai i kishte shkruar dhe i botuan me

titullin “Ma shembët folenë” (Illyricum, Tuz, 2000). Me rastin e 10-vjetorit të vdekjes së tij, Shoqata "Illyricumi" nga Tuzi botoi librin "Gjergj Gjokaj - Një jetë dhuruar Malësisë" (2007).

Pater Vinçenc Malaj (1926-2000), që doktoroi në Universitetin e Romës dhe është autor i studimit “Kuvendi i Arbrit 1703”, ka shkruar gjatë jetës, në fshehtësinë e mureve të dhomës françeskane edhe vargje të ndjeshme, të cilat u përgatitën dhe u botuan nga Misioni françeskan në Tuz me titullin “Papërdhokë e gurë faqokë” (2010), në dhjetëvjetorin e vdekjes së autorit.

Asllan Bisha (1945) i mbetet besnik prozës. Bisha ka botuar disa libra me tregime për të rritur

dhe për fëmijë. Veprat e tij më të njohura janë: “Valët e detit”, “Net peshkimi”, “Nusja e detarit”,

“Dasma e peshqve”, romani “Dashuri te palma” etj.

Ibrahim Berjashi (1948) përveç se merret me gazetari, kohë pas kohe publikon edhe vepra

letrare për fëmijë dhe për të rritur. Deri tani ka botuar librat : “Lule prej guri”, “E tej Malësi e det”, “Veloret e bardha” – poezi për fëmijë, “Lundra e humbur” –tregime dhe novela për fëmijë, “Orët e vetmisë”, “Floçka e liqenit” – tregime, etj. Berjashi është edhe autori i një përzgjedhjeje të poezisë së autorëve shqiptarë nga Mali i Zi, “Dritaren lëre hapur”.

Ndër shkrimtarët nga Malësia dallohet pa dyshim prozatori Fran Camaj (1949), i cili brenda vetëm disa vitesh botoi katër romane, : “Rruga e pamëshirshme”, “Dashuri e dhunuar”, “Mëshira e pamëshirshme” dhe “Dosja e tmerrit”, si dhe librin publicistiko-eseistik “Kohët flasin”. Romanet e F. Camajt u pritën mirë nga lexuesit, por edhe nga kritika. Kjo tetralogji romanore mund të konsiderohet si Saga e Malësisë dhe kronikë e historisë emocionale dhe psikologjike, por edhe e realiteteve politike në Malësinë e Madhe në shekullin XX, realizuar me metodën shkrimore kryesisht realiste.

Liriku Haxhi Shabani (1963) ka tërhequr vëmendjen e lexuesve dhe të kritikës me përmbledhjet poetike: “Të kërkoj”, “Natë e portokalltë” dhe sidomos me “Jam ai që nuk jam” (Ulqin, 2010). Në vitin 2008 ai botoi edhe studimin interesant nga fusha e gjuhësisë “Rrezikimi i

gjuhës shqipe”.

Anton Gjuravçaj shkruan poezi dhe prozë. shtë autor i përmbledhjes “Baladë vertikale” dhe

i librit me tregime “Memento”, që i është botuar edhe në gjuhën malazeze. Në vitin 2009, në Tiranë doli nga radhonjtë romani i tij i parë “Vdekja e valëve”.

Anton Gojçaj (1966) deri tani ka botuar librat: “Poezi”, “Qengj i harruar natën në mal” - tregime, “Passio” – roman, “Tema e heroit nacional në letërsi” – ese, “Fakticiteti në letërsi” – studim, “Shija e librit” – recensione, interpretime, ese, “Ndërmjet kapakëve” – që është një ribotim i zgjeruar i librit me tregime të vitit 2003, si dhe librit me vështrime dhe recensione “Biblioteka e Hirushes”. Në SHBA i është botuar një vëllim poetik në gjuhën angleze. 

Tre vëllime me poezi ka botuar poeti anamalas, Hajredin Kovaçi (1960): “Ecje pa mbarim”, “Fundi është larg” dhe “Vrasja e frikës”.

Pater Pashko Gojçaj (1955) ka botuar dy përmbledhje në gjuhën shqipe: “Sytë e shejtneshës” (2003) dhe “Takimi i kohëve” (2009). Para shumë vitesh, librin eparë poetic e ka botuar në gjuhën kroate me titullin “Zvonici i sjene” (“Kupanjelat dhe hijet”).

Dy libra ka botuar edhe poetja nga Ulqini, Lumnije Hoxha: “Shtegu i vashës” dhe “Shpirt i rrebeluar”.

Enver Mollabeqiri ka botuar disa romane: “Fluturimi i shqiponjave”, Hijet e vdekjes”, “Një

ditë pranvere” (Ulqin, 2006) etj.

Vepra në gjuhën shqipe, nga Ulqini me rrethinë, botuan edhe Naim e Sami Flamuri (një

lloj autobiografie e letrarizuar me titullin “Koha e shegës”, 2008 dhe libri “E përjetshme është

Shqipëria”), pastaj Rrezarta Duraku, Suzana Llolla, Zhaklina Zadrima, Senada Veliqi, Shaban

Osmanaj, Sutki Malohoxhiqi etj.

Ali Gjeçbritaj është një autor që jeton dhe krijon në Krajë, i cili në vitin 2009 ka botuar përmbledhjne e poezisë me titull “Motet”.  Në Krajë, më 2011, u botua edhe një vëllim i përbashkët, "Valët e trazuara", i katër poeteve-nxënëse: Esmeralda Lekperaj, Jasmina Gjençiqi, Medina Cura dhe Teuta Gjeçbritaj.  

Ndërkaq, në territorin e Malësisë së Madhe viteve të fundit po ashtu kemi gjallëri në fushën

e botimeve shqipe. Disa nga autorët e kësaj treve veprat e veta i botuan në Tuz, ngjashëm me autorët nga viset bregdetare që veprat e veta i botuan në Ulqin, e disa prapë në qendrat e tjera shqiptare, qoftë në Prishtinë, qoftë në Shkodër a Tiranë.

Rrok Gjolaj për shembull përmbledhjen “Kulla ime” e botoi në Shkodër, kurse Rrok Berishaj

librin poetik “në mes të ditës” e botoi në Tuz. 

Nikollë Berishaj (1958) vëllimin e tij poetik “Sub rosa dictum”, e botoi në Tuz. Përveç kësaj N. Berishaj është edhe përkthyes i letërsisë nga sllovenishtja dhe gjuha malazeze në shqip dhe anasjelltas. Ka përkthyer në sllovenisht “Prillin e thyer” të I. Kadaresë, në shqip romanin “Asgjë s’është ajo që duket se është” të shkrimtarit malazias B. Brkoviq, ka përkthyer dhe përgatitur për shtyp një antologji të poezisë sllovene (botuar në Tiranë 2008) etj. Ai e hartoi edhe fjalorin e pare dhe të vetëm sllovenisht-shqip, i cili ka përjetuar dy botime, një në Lubjanë dhe tjetrin në Tiranë.

Një përmbledhje me poezi, “Lama e Doklit”, e ka botuar, në Tiranë, politikani poet Ferhat

Dinosha.

Dimitrov Popoviq, i lindur në Shqipëri por që aktualisht jeton në Malin e Zi, përndryshe me

përkatësi etnike jo-shqiptare, ka botuar dy libra në gjuhën shqipe, vëllimin poetik “Përtej shpresës” si dhe përmbledhjen me vështrime mbi disa vepra letrare shqipe në Malin e Zi “Një shtrëngim dore” (Podgoricë, 2008), projekt ky i veçantë në llojin e vet, deri tani, në këto treva.

Tri botime me shumë interes ka nxjerrë Art Clubi i Ulqinit: përmbledhja e disa krijimeve të autorëve pjesëmarrës të Kalimerës poetike që zhvillohet çdo vit në Ulqin, me titullin "Autobiografia" (2008), libri me studime për autorët e ftuar në Kalimerë, me titullin "Orët letrare universitare" (2009) dhe librin me ese të shkrimtarëve dhe vlerësime për piktorët "Fjala e shkrimtarit - Brusha e piktorit" (2010).

Libra të posaçëm me vjersha kanë botuar edhe Gjelosh Junçaj, Atë Kolë Berishaj, Valentina Gorvokaj, Shqipe Dushaj, Liridona Sinishtaj etj. Kurse libra në prozë kanë publikuar edhe Pjetër Gjokaj, Martin Bojaj, Kolë Ujk Gali, Martin Kolë Pjetrushi Dedvukaj etj.

Viteve të fundit është e pranishme dukuria e botimit të librave të ndryshëm, në vargje dhe në

prozë, e disa autorëve me kapacitete krijuese tepër modeste, kështu që ata nuk mund të ishin objekt i këtij vështrimi.

PËRFUNDIM

Letërsia shqipe në Malin e Zi sado që zhvillohet në margjinat e kulturës kombëtare shqiptare dhe

po ashtu edhe të kulturave në shtetin e Malit të Zi, jep fryte, gati si një dukuri subkulturore sui

generis.

Janë botuar dhjetëra përmbledhje të poezisë, libra me tregime, novela, romane, vepra për të

rritur dhe për fëmijë, madje edhe recensione dhe studime letrare, pothuaj të gjitha në gjysmën e

dytë të shekullit XX dhe në decenien e parë të këtij shekulli. Kjo është një letërsi e gjallë, e cila zhvillohet dhe pasurohet me vepra të reja nga dita në ditë. Natyrisht që një shkrim si ky nuk është shterues, por mund të shërbejë si një pikë-orientimi dhe nxitje për studime sistematike më të kompletuara në diakroni dhe analiza më të thella në sinkroni.

Herë pas here autorët nga këto troje botojnë edhe libra me vlera të konsiderueshme letrare.

Prandaj, megjithëse kjo letërsi zhvillohet në cep të hapësirës shqipfolëse, cilësia e saj nuk duhet

të nënvlerësohet. Autorët në fjalë nuk janë vetëm epigonë të autorëve të mëdhenj, as vetëm relikte ekzotike të një kulture (minoritare) në shuarje, por në mesin e tyre ka edhe krijues të cilët njohësit e artit i vlerësojnë për burimësinë dhe kontributin ideor dhe estetik që japin. Përveç R. Qosjes, M. Krajës, B. Çapriqit, A. Berishajt, Hajro Ulqinakut etj., që jetojnë në Kosovë dhe janë të njohur në nivelin mbarëkombëtar, edhe disa autorë me banim të përhershëm në Malin e Zi, si p.sh. I. Berjashi. F. Camaj, H. Shabani, A. Bisha, A. Gjuravçaj etj., janë të rëndësishëm me krijimtarinë e vet.

---

[1] Dionyz  Ďurišin, Šta je svetska književnost, 1997, Sremski Karlovci, Novi Sad, f.

[2]  Ljubiša Rajić, Tekst u vremenu, 2008, Beograd, f. 197.

[3] U lanë jashtë emra të njohur, autorë të shumë librave nga fushat humanitare,  por krijimtaria e tyre nuk bën pjesë as në artin e letërsisë as në shkencën për letërsinë, si p.sh. dr. Atanas Gegaj (histori), dr. Anton K. Berishaj (sociologji), dr. Martin Berishaj (politikologji), Dritan Abazoviqit (politikologji) etj.Po ashtu, nuk i përfshimë  as librat publicistikë të Gjekë Gjonajt, dr. Nail Dragës, dr. Hajrullah Koliqit, dr .Fran Ivezajt etj., për çka nuk jemi krejtësisht të sigurt se kemi vepruar drejt. 

Kjo është një paraqitje e shkurtër, e papërfunduar, e cila do të duhej të përditësohej vazhdimisht.

 

ANTON GOJÇAJ POEZI - “Dëgjohet një violinë në suferinë”

ANTON GOJÇAJ

MREKULLIA E EKZISTENCES

rrugëve të  prishtinës
studiova frikën
policët kah më ndiqnin
 thërrisja amerikën

lulet kur i shihja
pranë tankeve kur mbijnë
e shaja europën
lutesha për shqipërinë

për miqt e mi të atëhershëm
më pushton një mall
jo nuk bëmë çudira
çudi që mbetëm gjallë


NJERIU I MIRE

kurrë s’ma ka munguar kështu si sonte
larg nënës pa të dashurën larg nënës pa miq
zhgarravit vargje pakuptim mjer kush u besonte
shpellave të kohëve përplasen lakuriq

ujqit janë shumuar dhe kanë mall për ty
fotografohen nëpër gazeta merren me politikë
mish qengji drekojnë verë të kuqe pinë
me sex makina luajnë dhe çmallen me muzikë

dikush sonte pa një pikë loti qan përnjimënd
as i lirë as në burg as dhëndërr as murg
ulurin nëpër shi kërkon profilin tënd
poet është ndoshta apo ndoshta edhe vetë  ujk


RREFIMI I NJE LYPSI TE ÇUDITSHEM

unë kurrë s’kam pasur asgjë
vazhdoj të jetoj në pritje
i vogël i padenjë për të fshehtat
i mbrami në çdo renditje

unë kurrë s’kam lypur shumë
para as nam as titull
tepër ndoshta pata veç gjumë
dhe ndonjë yll të fikur

unë kurrë diçka nuk bëra
që të mos e shkruaj këtë këngë
sytë po mi vret rëra
tash po i fshij me mengë.


TRABOINÇE

kur me grushte marr të pi ujë
ujë traboini
kthjellët shoh nuk jam i huaj
në këtë tempull gurrë lulëzimi

kur me grushta unë ujë pi
dhe laj sy e faqe
mis kozmosi malësore je ti
bukuroshe budallaqe

të lutem në gjunj kur i penduar bie
te kroni i traboinit ta lag ballin me ujë
ngjitu ti valltare e virgjër qiejve
ende jeton malesori botëve u thuaj.


VAJZA QE ECEN ME
OMBRELLE NEPER BORE

sa shumë që duheshim
atë mbrëmje me borë
si s’ta bëra me dorë
si s’ma bëre me dorë

kur luanim qiellorë
me djallëzoren ironi
si sma bëre me sy
si s’ta bëra me sy

do të duhemi përsëri
netëve pa orë
do të vishemi me florë
do të shkrihemi në borë.

Nga vëllimi poetik:  
“Dëgjohet një violinë në suferinë” Anton Gojçaj,
Enti Botues “Gjergj Fishta”, Lezhë 2011

BOTOHET POEZIA E ANTON GOÇAJ ANGLISHT NE SHBA

BOTOHET  POEZIA E ANTON GOÇAJ ANGLISHT NE SHBA

 

 

Një vëllim poetik i Anton Gojçajt në gjuhën angleze

Para disa ditëve doli nga shtypi përmbledhja "Dëgjohet një violinë, në suferinë" e përkthyer në gjuhën angleze, në SHBA, nga Peter Tase. Libri mban titullin "A violin is heard flowing in a tornment", është botuar nga LULU ENTERPRISES (LULU.COM) dhe ka 80 faqe.  

Përkthyesi Peter Tase, pas një pune të zellshme disamuajshe, vendosi që këtë projekt t'ia dedikojë 100-vjetorit të pavarësisë së Shqipërisë. Vëllimi përfshin 65 poezi, përmbajtjen dhe një shënim të shkurtër bio-bibliografik për autorin.

Anton Gojçaj ka botuar deri tani disa libra në gjuhën shqipe, me poezi, prozë dhe kritikë letrare.

Ky është libri i tij i parë në një gjuhë të huaj. Deri tash, disa poezi dhe tregime të tij janë përkthyer në gjuhën malazeze. Peter Tase, përveç tjerëash, ka përkthyer në gjuhën angleze edhe disa libra të Ndue Ukajt. 

Dy poezi te Gojçajt në antologji e poezisë shqipe në frëngjisht

Po ashtu për nder të 100 vjetorit të pavarësisë së shtetit shqiptar, në Belgjikë doli nga shtypi një antologji e poezisë shqipe, ku prezantohen 80 poetë bashkëkohorë nga të gjitha trevat shqiptare. Në mesin e tyre botohen gjithashtu edhe disa poezi të autorit shqiptar nga Mali i Zi, Anton Gojçaj. Librin e botoi "Le Taillis Pré", kurse e përgatitën përkthyesi Vasil Çapeqi dhe Francis Chenot. Antologjia është në dy gjuhë, poezitë botohen paralelisht në origjinal dhe në përkthimin frëngjisht. Përveç në formën tradicionale (shtypur në letër), antologjia është hedhur edhe në faqen e internetit, të revistës elektronike "Sources".

                                                                    

Për poezinë e Anton Gojçaj - nga Peter Tase

Subjekti trans-atlantik në poezinë moderne Shqipe

Shkruan: Peter TASE
 (me shkurtime)


Anton Gojçaj lindi në vitin 1966, në Podgoricë. Ka studiuar për letërsi dhe gjuhë shqipe në Universitetin e Prishtinës. Jeton në Tuz (Mali i Zi). Shkruan poezi, prozë, kritikë letrare, diçka më rrallë merret edhe me përkthime letrare nga gjuhët e sllavëve të jugut në shqip dhe anasjelltas. Punimet e  Gojçaj janë botuar në periodikun letrar në: Kosovë, Malin e Zi, Shqipëri, Zvicër, Maqedoni, Rumani, Greqi, Kroaci, Slloveni dhe në fund të 2012 pritet të botohet vëllimi i tij me poezi “Dëgjohet një violinë, në suferinë…” edhe në Shtetet e Bashkuara.  Vargjet të tij janë botuar në një përmbledhje të letërsisë së popujve pakicë në Malin e Zi me titullin “Nga çerdhja gjer në qiell” Podgoricë 2010, pastaj në panoramën e krijimtarisë letrare të shqiptarëve nga Mali i Zi, me titull: “Dritaren lëre hapur,” Zagreb 2010.
Deri tani ka botuar këto vepra letrare: Poezi, Illyricum, 2001, Tuz; Qengj i harruar natën në mal, tregime, Shpresa, 2003, Prishtinë ; Tema e heroit nacional në letërsi, ese, AIKD, 2004, Prishtinë; Passio, roman, Buzuku, 2004, Prishtinë; Fakticiteti në letërsi, Proza letrare e Anton Harapit, studim, Buzuku, 2007, Prishtinë; Shija e librit, vështrime, recensione, AIKD,  2009, Prishtinë; Passio, ribotim, Enti Botues “Gjergj Fishta”,  2010, Lezhë; Ndërmjet kapakëve, tregime, Art Klub, 2010, Ulqin; Dëgjohet nje violinë, në suferinë , ribotim i vëllimit me poezi, EB “Gjergj Fishta” 2011, Lezhë; Biblioteka e Hirushes – Letërsia shqipe në Malin e Zi, recensione, Art Club, 2011, Ulqin.
Në vargjet e Gojçaj vihet re qartë komunikimi midis kulturave ashtu siç mund ta vëmë re edhe në poezinë me titull “Ishulli i Ri,” ku shkrimtari ndodhet “në mes të oqeanit me një mijë kufij për një natë e krijoi njeriu i ri / duke braktisur shtëpinë e shoqërinë ngase s’e qiti më dashurinë / ky ishull që duket si tavolinë me një shishe birrë dhe një kuti cigare / ma kujton nëpër mjegull vdekjen e Mozartit / jetën tonë të dashur teatrin e çastit…/
Me një mjeshtëri për t’u patur zili, Gojçaj ndërthur fare bukur jetën e tij idilike në një kontekst më të gjerë, ku përfshihet oqeani që lag shumë brigje por edhe Mozarti që vjen nga një vend siç është Salzburgu i Austrisë, një shtet pa dalje në det.  Gojçaj shpalos një propensitet të papreçedent në formimin e lidhjeve midis kulturave të ndryshme.
Në poezinë “I biri i Frankenshtajnit”, Gojçaj me një stil të pa-parashikueshëm përmbledh në vetëm katër vargje krijimin e botës nga Eva dhe Adami por edhe elementin Historik, shume dimensional, të Kalit të Trojës; vargjet rrjedhin si vijon: / bijat e Evës e lumturojnë botën si në kohët e para / derisa Adamit po i ndryshon fara… / një engjëll o demon më rraset pranë gojës / jam brënda a përballë kalit të trojës…/
Ndërsa në poezinë tjetër, “Regëtime,” Gojçaj përshkruan rrugëtimin e gjatë krahas sentimentalizmin njerëzor, poeti tërthorazi pse jo edhe me një gjuhë paksa të drejt përdrejtë, ka përfshirë edhe temën e integrimit të Shqipërisë në familjen Europiane: /nuk qajnë kambanat / veç pranvera vonohet / për bashkimin tonë / që nuk po realizohet…/
Pasi lexojmë këto vargje, shtrohet pyetja e thjeshtë, ç’farë kuptimi ka fjala bashkim në këtë strofë? Këtu zbardhet elementi i integrimit Europian të Shqipërisë, i cili shfaqet gjatë nën-kuptimit kontekstual.

Mbi krijimtarinë e Anton Gojçajt - nga Ndue Ukaj dhe Nuhi Ismajli

Në foto anash: Ndue Ukaj dhe Anton Gojçaj

Romani Passio i Anton Gojçajt

Ndue Ukaj

Një studiues i madh frankofon, Tvetan Todorov, në librin Letërsia në rrezik, ndër të tjera shkruan se “si filozofia dhe shkencat humane, letërsia është mendim dhe njohje e botës psikike dhe shoqërore në të cilën jetojmë”. Duke qenë e tillë, letërsia bëhet fusha më e veçantë e komunikimit njerëzor, sepse vepra letrare vjen nga shpirti dhe ka destinim shpirtin, do thoshte esteti e filozofi Friedrich Hegel. Letërsia komunikon të bukurën përmes ndjenjave më sublime të shpirtit. Të bukurën si komponente esenciale të letërsisë e transfiguron në art shkrimtari, Anton Gojçaj, i cili tanimë është emër i sprovuar në shumë fusha të letrave shqipe. Autor që shkruan poezi, që kultivon zhanrin e tregimit, romanin, kritiken letrare, studiues i mirëfilltë letrar e eseist i shkëlqyer, ai ravijëzohet në letrat shqipe, me portretin e një krijuese me tipare të shumëfishta e vlera të gjithmbarshme, që di të mishëroj të bukurën me fjalën artistike, brenda një konteksti specifik kulturor e letrar.

Në romanin Passio (Gjergj Fishta, 2009), Anton Gojcaj ndërton tekstin si një realitet kulturor për të cilën gjë bie në një mendje e gjithë bashkësia e lexuesve (Umberto Eco). Autori shpërthen në këtë tekst letrar me tërë origjinalitetin e tij letrar. Teksti karakterizohet nga një narracion i përpunuar, një stil mjeshtëror, brendapërbrenda një fabule dinamik dhe një gjuhë atributive e konstruktuar me trajta rrëfimtare brilante. Romani ka një titull simbolik, që ngërthen një shënjues të letërsisë së tij, jetën si pasion dhe artin si pasion. Janë këto dy strumbullarë që kombinohen me mjeshtëri dhe që funksionalizojnë tiparet e një proze të realizuar mjeshtërisht, ku vihen në kontrast të thellë krizat identitare të njeriut. Autori empirik, duke u nisur nga jeta prej së cilës rrethohet, shpërthen në shkrimin fiksional, për të pikasur një personazh tragjik, rrugët e së cilit konstruktohen nëpërmjet shenjave dramatike, që vijnë si reminishencë nga ëndrra e personazhit hero të romanit, atëherë kur piktori Jozef Montanara (Zef Gjoni) ishte në kulmet e artit si piktor dhe atij i shfaqet në ëndërr, momenti më tragjik i jetës së tij: vrasja e babait, mu në natën e ngjalljes së Jezu Krishtit, simbolikë kjo e funksionalizuar dhe realizuar me mjeshtri nga autori, madje edhe si dimension filozofik i intertekstit letrar. Diskursi fiksional i autorit, mvishet nga tiparet e fuqishme të diskursit biblik e oral, i cili intencë ka funksionin edukativ të letërsisë, një katharsisi letrar të nënkuptueshëm.

Kodet tematike e ligjërimore, shtresohen rreth plagës së mërgimit, si një temë e lashtë e letërsisë shqipe, trajtuar kurdoherë në nga pena të shumta. Portreti i kryepersonazhit të këtij romani është kompleks. Ai është piktor me famë botërore, jeton në një metropol botëror, sikurse është Neë Yorku. I pamartuar, me disa flirte dashurore, ai bënë jetë prej artisti tipik, madje me dëshirën që të harrojë të kaluarën, mirëpo i ndodh e kundërta, ëndrra e kthen në realitet. Dhe këto lufta identitare bëhet e fuqishme, shpërthyese, drithëmuese, dramatike, me të cilën autori ndërton përplot sekuenca narrative të jashtëzakonshme. Jozefi, i cili Nuk Qesh Kurrë, fillon të trandet, tallazet e shpirtit të tij kërkojnë interpretimin e ëndrrës, ndërsa interpretimi i saj e kthen në identitet, në kërkim të shenjave të tij. Dhe pastaj zëri i fuqishëm, sugjestionues, por edhe melankolik „Zef Kthehu“ ja zgjon kujtimet e fashitura në kohë dhe fillon të kërkon vetveten. Kërkimi i vetvetes në variante të ndryhem narrative, e përcjell personazhin në gjitha nivelet e jetës, pas ëndrrës deri te rikthimi në Malësi, takimi me të ëmën, martesa, lindja e një djali dhe kontinuiteti i vazhdimësisë identitare. Përmes këtij epilogu moral, autori përveç se përçon ide e mesazhe morale, riciklon dimensionet filozofike të zhbërjes së identitetit dhe rrezikut nga kjo dukuri.

Romani ka një fubulë e cila menjëherë lexuesin e fut në vorbullën e narracionit. Kemi një rrëfim në qendër të ngjarjes, in medias res. Dhe e gjitha në roman fillon me një ëndërr, prej së cilës shtresohet vorbulla e një rrëfimi dramatik. Autori funksionalizon motivet e lashta për ëndrrat si topose sinjifikative, ndërkaq një interelacion komunikues kulturor, teksti e ndërton me ëndrrat biblike, si topose komunikuese që prodhojnë kode të veçanta semiotike e ligjërimore. Jozef Montanara, larg atdheut, tek flinte, i selitet ngjarja më tragjike e jetës së tij, e cila lidhet me gjakun, më familjen, atëherë kur në prag të festave të ringjalljes së Krishtit, i vritet babai, nga armiqtë e Malësisë, që lehtë kuptohet që ishin armiq të etnisë së tij. Për t’ia shpëtuar Qengjin Zefit të vogël, babai i tij vritet. Këtu, figura e Qengjit bëhet shënjues i letërsisë së Antonit, një simbol me kuptime ekoivoke, që si topos tematik e figurë letrare, në variante të ndryshme bartet edhe në zhanrin e tregimit të autorit. Me këtë karakteristika ligjërimore e estetike, ndërlidhet figura e qengjit të dashur të personazhit dhe në mënyrë implicite, e autorit empirik. Përmes këtyre sekuencave narrative, autori rikontekstualizon diskursin biblik për qengjin biblik, si topos tematik dhe si materie stilistike, e motivueshme për të konotuar idetë letrare. Qengji, në kuptimin e parë, shënjon kafshën e bukur, së dyti simbolikën kristiane, si arkitekt e arkiligjërim biblik që shenjon martirizimin e Krishtit në Kryq, sikurse qengj i pafajshëm për fajet e botës. Si figurë kryetipre letrare, sipas Northrop Frajit, qengji është evokim për Jezusin qe flijohet për mëkatet e njerëzimit. Dhe rikujtimi i kësaj figure nënkupton ringjalljen. Kjo intencë letrare në prozën e Gojcajt del e hapur, autori e sfidon personazhin e tij me një sekuencë jetësore të kahershme, që kishte lënë vragë të hapura diku në qenien e tij. Andaj, pas shumë sfilitjeve dhe tundimeve, personazhi realizon thirrjen që i bëhet në ëndërr dhe kthehet, si një determinim i intencës autoriale.

Nëpërmjet personazhit Jozef Montanaro (Zef Gjoni), autori portretizon njeriun e kohës së tij, të goditur nga plaga e detyrueshme e mërgimit, në të cilën shenjat identitare rrezikohen të shuhen. Mirëpo, duke e trajtuar këtë temë kaq komplekse shqiptare, e veçanërisht për Malësinë, autori përçon mesazhe të fuqishme, që triumfojnë me epilogun e romanit, ku ndjehet fuqishëm një katharsis letrar sugjestionues. Në këtë roman, autori me një realizëm magjik, përmes një narracioni shpërthyes, të qetë, por dridhmues, e shtreson toposin e mërgimit dhe krizën identitare si temë të fuqishme narrative, përmes trajtave të rrëfimit modern, ku pikasën trajtat e realizimit magjik të prozës.

Ky roman i Gojcajt, ashtu sikurse i gjithë prodhimi i tij letrar, e perceptojnë artin si kulturë, që rolin edukativ e kanë në vete- siç do të shkruante Arshi Pipa. Dhe në këtë roman, ashtu sikurse në gjithë krijimtarinë e tij, Gojcaj përçon mesazhe të fuqishme kulturore e edukative, të cilat realizohen përmes katharsisit letrar, si element i fuqishëm i letërsisë së tij.

VËSHTRIM

Vepër me vlerë për letërsinë dhe kulturën

(Anton Gojçaj, “Shija e librit (recensione, interpretime, ese…”), AIKD, Prishtinë, 2009).

Anton Gojçaj (1966) është poet, tregimtar, romansier, por edhe personalitet i fuqishëm studiuesi. Si studiues, Gojçaj ka publikuar shkrimet e tij qysh si student, për të vazhduar më pas me publikimet e tij nëpër gazetat e revistat e ndryshme dhe me veprat e tij komplete, si: “Tema e heroit nacional në letërsi” (2004), “Fakticiteti në letërsi – proza letrare e Anton Harapit” (2007) dhe “Shija e librit (recensione, intepretime, ese…)” (2009), të cilat dëshmojnë formimin e lartë, prirjen dhe seriozitetin shkencor të tij. Vepra “Shija e librit “ është vepra e gjashtë, në radhën e veprave të botuara të këtij krijuesi, një vepër mjaft e vëllimshme dhe mjaft e larmishme për nga problematika e trajtuar.

Nuhi Ismajli

Pas fjalës hyrëse mjaft koncize, ku tregohet për kohën e shkrimeve, vendin e botimit të tyre dhe qëndrimin e autorit ndaj veprave që trajton, vepra është e ndarë në pesë kaptina, në të cilat trajtohen çështje të ndryshme letrare, gjuhësore, historike, kulturore, filozofike, estetike, psikologjike, gjeografike etj. Është interesant se titujt e kapitujve, sikurse edhe titulli i veprës, shprehin qëndrimin subjektiv të autorit ndaj veprave që trajton, natyrën, llojet dhe format e shkrimeve që trajtohen, po edhe të shkrimeve që krijohen. Në kapitullin e parë ( “Me zemër” ), i cili titullohet, ndër të tjera, duke pasur parasysh natyrën e poezisë lirike, Gojçaj ka zgjedhur të shprehë mbresat dhe vlerësimet e tij për poezinë e veprave të ndryshme, të autorëve shqiptarë, siç është poezia e veprës së Gjekë Marinajt, Xhevdet Bajrajt, Arben Idrizit, Halil Matoshit, Nokë Sinishtajt, Teola Shkodrës, Lumnije Hoxhës, Ndue Ukajt, Nikollë Berishajt, Hajredin Kovaçit e Rrok Berishajt, por edhe për poezinë e veprave të ndryshme të autorëve botërorë, siç është poezia e veprës së Ch. Bukovski dhe ajo e veprës së E. Paundit. Gojçaj është studiues, i cili, jo vetëm në bazë të dijes dhe mendjes së studiuesit, por edhe të zemrës së ndjeshme të poetit dhe ndjenjës së kultivuar poetike të tij, arrin të analizojë e interpretojë, të vërejë e të shquajë, dhe të shqiptojë atë që është qenësore, karakteristike, vlerë ose e metë e një poeti. Në kapitullin e dytë (“Me shpirt”), Gojçaj trajton veprat e ndryshme në prozë, të autorëve shqiptarë, si veprën e I. Kadaresë, të A. Plasarit, R. M. Shalës, A. N. Berishës, K. F. Shabanit, F. Camajt, A. Bishës, A. Gjuravçajt e I. Berjashit, dhe veprat në prozë të autorëve botërorë, si veprën e I. Zvevos dhe të G. Grassit. Autori flet për elementet e ndryshme të veprave, si temën, idetë, stilin etj., për të veçuar prirjet e posaçme të krijuesit dhe veçoritë karakteristike të veprave si dhe vlerat e tyre.Në pjesën e tretë të veprës (“Me tru”), kanë zënë vend trajtimet dhe vlerësimet e A. Gojçat për disa nga veprat diskursive për letërsinë, të autorëve, si: A. Berishaj, B. Çapriqi, N. Ukaj, K. Shala, A. Çapaliku e N. Krasniqi. Interpretimet dhe vlerësimet e rëndësishme të këtij kapitulli, dëshmojnë njëherazi përgatitjen e formimin e lartë shkencor të A. Gojçajt dhe aftësinë e tij për t’u marrë edhe me veprat më të rëndësishme e më të vështira të shkencës së letërsisë. Formimi i lartë, jo vetëm letrar, kultura dhe horizonti i gjerë e i gjithanshëm i diturive i kanë dhënë mundësi Gojçat që me mjaft kompetencë shkencore të merret edhe me vepra të fushave të ndryshme të dijes. Kështu, në kapitullin e katërt të veprës (“Menyja mikste “), ai meret me vlerësimi e veprës socio-linguistike të H. Shabanit, me vlerësimin e veprës gjeografike të dr. N. Dragës, me vlerësimin e veprën së historisë fetare të N. Ukgjinit, me vlerësimin e veprës etnografike të M. Nikës, me vlerësimin e veprës historiko-letrare të S. Malohoxhiqit dhe me vlerësimin e veprës psikologjike të don N. Gjolajt.Erudicioni letrar, filozofik e estetik, i kanë mundësuar A. Gojçajt të merret edhe me trajtimin e çështjeve të ndryshme të letërsisë, të filozofisë e të estetikë dhe të realizojë ese të bukura për poezinë e B. Çapriqit e të H. Shabanit, për baladën“Dikur në vjeshtë” të Dh. Qiriazit, për veprën filozofike ”Bashkëpirja” (Gostia) të Platonit dhe për pikëpamjet estetike të shën Toma Akuinit. Në këto ese ku autori dëshmon erudicionin, forcën e analizës e të interpretimit, forcën e shprehjes dhe të ndërtimit të tekstit të bukur, merret me trajtimin e mjaft veçorive të poezisë së B. Çapriqit, ndër të cilat edhe me figuracionin dhe semantikën e tij, por, veçmas, me filozofinë apo, siç e quan autori, metafizikën e udhëtimit të poezisë së B. Çapriqit; me poezinë e H. Shabanit, karakteristikat dalluese të saj (melankolia, natyra bregdetare, ironia therrëse, komponenta e meditacionit, frymëzimet poetike erotike dhe dallimet e trajtimit të erotikës, sipas veprave, leksiku i florës e faunës bregdetare, gjuha poetike, stili i rrjedhshëm etj.); me natyrën e baladës, temën e dashurisë dhe mënyrën e trajtimit të saj në veprën “Dikur në vjeshtë” të Dh. Qiriazit, si dhe mospajtimin me vlerësimin injorues të saj; me trajtimin e erosit në veprën “Bashkëpirja” (Gostia) të Platonit, teknikën e ndërtimit të rrëfimit, analizën e ligjëratave, pikëpamjeve të Platonit për erosin dhe vlerësimin e veprës “Bashkëpirja” të Platonit, si “zbërthim brilant i misterit të erotikës në jetën njerëzore dhe elozh dashurisë dhe pavdekësisë…, një elozh të lartë dritës së mendjes njerëzore” (f. 231); me probleme të artit, letërsisë, filozofisë dhe të estetikës së Mesjetës dhe sidomos me pikëpamjet estetike të shën Toma Akuinit. Siç shihet, vepra “Shija e librit” është një vepër me vlerë të madhe për letërsinë dhe kulturën përgjithësisht në të cilën janë trajtuar veprat e gjinive, llojeve e formave të ndryshme (poezi, prozë, tekste diskursive etj.); vepra fushash të ndryshme: letrare (letërsi kombëtare, letërsi botërore, letërsi për të rritur, letërsi për fëmijë), vepra gjuhësore, filozofike, historike, religjioze, gjeografike, psikologjike etj. , për të cilat gjithnjë është shprehur fjala me peshë e shkencëtarit. Shkrimet e Gojçajt për letërsinë tregojnë formimin e lartë letrar të tij, kulturën e gjerë e të thellë letrare, shijen dhe ndjenjën e shkrimtarit të talentuar e të formuar. A. Gojçaj nuk bën improvizime pa vlerë dhe teori personale. Shkrimet e tij ai i mbështet në dijet e qëndrueshme e të sprovuara, në aftësinë, përvojën dhe etikën e shkencëtarit të aftë e të arsyeshëm për t’u marrë me vlerësime kompetente të veprave të mëdha të letërsisë kombëtare e botërore. Veç kësaj, vepra e tij “Shija…” nuk sjell vetëm trajtimin dhe vlerësimin e rëndësishëm të veprave të ndryshme, me të cilat merret në kuadër të veprës së vet, po edhe informacionet e gjera e të thella diturore të fushave të ndryshme, me të cilat merret. Shkrimet e A. Gojçajt për letërsinë nuk priren kah një kritikë e ashpër, kritikë e shikimit të të metave. Ai, siç thekson në parathënie, nuk ka pretenduar të shkruajë kritikë letrare, por vetëm përshtypjet e tij personale për disa vepra, të cilat e kanë joshur për “këtë” apo “atë” (f. 6), apo të bëjë një debat për veprat, i cili “nuk i dëmton, por i aktualizon” ato (f. 6). Ajo është kështu një kritikë dashamirëse, kritikë e afirmimit të vlerave, sipas së cilës, A. Gojçaj i qaset veprës me dashamirësi e butësi, duke marrw leximin “si njëfarë “shujte shpirtërore”, kurse recensionin si një dolli përshëndetëse për librin” (f. 6). Por, shprehja e përshtypjeve personale, apo debati i cili nuk dëmton, po aktualizon veprat, e cila vjen si porosi për përsosjen e mëtejshme të artit, nuk nënkupton krejtësisht mungesën e kritikës, po një qëndrim dhe vlerësim të sinqertë të studiuesit dhe vlerësimin kritik objektiv, i cili nuk mungon në vepër. Gjuha e shkrimeve të veprës “Shija e librit “, synon gjithnjë saktësinë dhe fuqinë e shprehjes, të realizuara qoftë përmes gjuhës shkencore, qoftë përmes gjuhës artistike. Prandaj, varësisht se ç’dominon në tekstet që trajton (përmbajtja, lloji, forma) ose tekstet që krijon, autori përdor gjuhën e tij përmes së cilës saktëson shkencorisht ose artistikisht. Refleksionet, mendimet dhe vlerësimet e tij për veprat A. Gojçaj i shpreh përmes një gjuhe të përshtashme shkencore. Ai përdor terminologjinë e nevojshme e të saktë dhe formulimet e fuqishme gjuhësore. Stili i tij ka saktësinë, forcën, sugjestivitetin. Anton Gojçaj është studiues, por është edhe poet. Prirja e tij si poet ndjehet edhe në kuadër të shkrimit shkencor për letërsinë dhe në esetë e tij. Shpesh, në shkrimin e tij, ai shpreh edhe ndjenjën e strukturuar përmes shprehjes së bukur poetike. Por, shprehja e ndjenjës dhe përdorimi i gjuhës poetike, në kuadër të shkrimit diskursiv të Gojçajt, është gjithnjë me masë dhe nuk e cenon aspak natyrën shkencore të shkrimit të tij. Autori, shfrytëzon shprehjen poetike për të nyjtuar ndjenjën e cila është si rezultat i përjetimit të veprës që trajton dhe si plotësim ose si përmbyllje e mendimit të tij shkencor për të. Prandaj, ndjenja dhe shprehja poetike e bëjnë edhe më të plotë gjykimin e autorit për veprën, ndërsa shkrimin e tij më të fuqishë dhe më të bukur.Prandaj, vepra “Shija e librit…” me shumësinë, larminë e peshën e çështjeve të trajtuara si dhe me nivelin e trajtimit tyre, dëshmon, ndër të tjera, se Anton Gojçaj, pa dyshim, bën pjesë në radhën e studiuesve më të spikatur shqiptarë sot.