Studiuesi ka bërë personalisht kërkime
në terren, duke i vëzhguar dhe shënuar me kujdes faktet. Të dhënat mbi dasmën
“siç ishte dikur” i siguroi duke intervistuar “bartësit”, të cilët i rrëfyen
mbi detajet e ceremonialit të dikurshëm të dasmës - ashtu siç e mbajnë mend
vetë - ose - siç kanë dëgjuar prej të tjerëve. Studiuesi ka konsultuar edhe
literaturën përkatëse dhe ka bërë hulumtime arkivore.
Nga ANTON GOJÇAJ
Prurja e re studimore që fokusohet te
fisi i Hotit titullohet “Ceremoniali i dasmës në Hot” dhe është libri i parë i
Luigj Dedvukaj-t (lindi në vitin 1977). Autori ka mbaruar studimet në
Fakultetin e Arteve në Universitetin e
Prishtinës (në degën e Pedagogjisë së përgjithshme muzikore, drejtimi i
muzikës), kurse studimet pasdiplomike në Qendrën e Studimeve të Albanologjisë
Kulturore dhe Studimit të Artit (fusha e Etnologjisë-Folklorit) në Tiranë.
Libri është rezultat i hulumtimeve që autori i bëri gjatë punimit të
mikrotezës, në kërkim të gradës master i shkencave.
Struktura e jashtme e këtij punimi i
përmbush kriteret themelore të punimit shkencor.
Pas falënderimeve të autorit për ata që
në cilëndo mënyrë e kanë mbështetur gjatë realizimit të projektit, jepet
regjistri i shkurtesave, pastaj harta e trevës së Hotit.
Në “Hyrje” autori përpiqet t’i shpjegojë
arsyet përse ka përzgjedhur pikërisht këtë temë, pastaj piketat kryesore të
punimit dhe metodologjinë e përdorur. Në vazhdim, në pika të shkurtra, jepet
përmbajtja e gjashtë krerëve të studimit, si dhe kapitujve: Përfundimi,
Shpjegimet e fjalëve dialektore, referimet bibliografike, Shtojca dhe Indeksi i
emrave të njerëzve, toponimeve dhe fjalëve që lidhen drejtpërdrejt me
dasmën/martesën. Te Shtojca autori e ka parë me vend që tekstin e studimit ta
pasurojë me disa dhjetëra fotografi me vlera etnografike, të cilat, pakashumë,
kanë lidhje me ceremonialin e dasmës.
Studiuesi ka zbatuar metodat e
etnografisë dhe etnologjisë, në radhë të parë atë të hulumtimit empirik, të
vrojtimit (ndonjëherë edhe si pjesëmarrës i ceremonialit), pastaj metodën
krahasuese dhe të analizës.
Trevat historike të fisit (ose malit) të
Hotit njëqind vitet e fundit janë ndarë në dy gjysma, njëra në Shqipëri dhe
tjetra në Malin e Zi. Eksperienca personale e studiuesit (qoftë si pjesëmarrës,
qoftë si vëzhgues) e limituar deri diku për shkak të moshës relativisht të re,
pati për pasojë që metoda e përshkrimit (ndër më kryesoret në hulumtimet e
këtij tipi) nuk ishte e mjaftueshme, sepse titulli i punimit është i lokalizuar
në kuptimin hapsinor (etno-gjeografik), por jo edhe në aspektin kohor.
Studiuesi ka bërë personalisht kërkime në terren, duke i vëzhguar dhe shënuar
me kujdes faktet. Për të mbledhur të dhënat mbi dasmën “siç ishte dikur” si
instrument kërkimor përdori intervistën. Kështu, intervistoi njohës (“bartës”)
të moshuar, të cilët i rrëfyen mbi detajet e ceremonialit (ritualit) të dasmës
së dikurshme - ashtu siç e mbajnë mend vetë - ose - siç kanë dëgjuar prej të
tjerëve.
Duke qenë se tema nënkupton shtrirjen në
një hark të gjatë kohor, por edhe për arsyen se trajtimi i saj kërkon njohuri
(profesionale) të sferës teorike, studiuesi ka konsultuar literaturën përkatëse
dhe ka bërë hulumtime arkivore.
Faktografia është pjesërisht e
ndërmjetësuar, (e “dorës së dytë”), pasi që janë shfrytëzuar punimet e
mbledhësve të tjerë, që kanë lënë gjurmë të shkruara për dasmën dhe gjithçka që
lidhet me të, në këtë trevë. Kjo pjesë e materialit etnografik jepet në trajtën
e “referencës“ - dhe jo nga vrojtimi (okular) personal i hulumtuesit, që për
fushën e etnografisë dhe etnologjisë ka rëndësi parësore - gjë që ndikon paksa
në zvogëlimin e “peshës” shkencore të studimit, por nuk e zhvlerëson atë.
Dasma, si kurorëzim i ritualeve të
martesës, ofron një spektër të gjerë të dhënash me vlerë për etnologjinë,
kulturën popullore dhe identitetin (etnik, fetar etj.). Në ritualin e dasmës
reflektohen shkëmbimet ndërmjet komuniteteve (me fiset dhe etnitë në fqinjësi),
por edhe ndikimet e tjera që u shfaqën gjatë zig-zageve të historisë (si pasojë
e ndërrimeve të sistemeve shoqërore, për shkak të imponimit të ideologjive të
reja/të huaja, si manifestim i ndërrimit të besimit etj).
Në kuptimin e strukturës së brendshme,
lënda është e larmishme dhe ka një shtrirje prej gati 500 faqesh. Drejtpëdrejt
për dasmën flitet në kapitullin e katërt, që kap rreth 60 faqe, (këtyre mund
t’u shtohen edhe rreth 40 faqe të kreut të gjashtë ku, ndër të tjera, jepen
edhe tekstet e këngëve të dasmës hotjane), kurse në kapitujt e tjerë flitet për
ritet që i paraprijnë dasmës (shkuesia, emërimi, fejesa), apo që vijnë pas saj
(“Pas dasma”: kafja e nuses, kumbarët e kurorës, kurorëzimi, nusja në tri dhe
në pesë javë, sofra e ndrikullave, në gjini për t’Lidhuna, logu i nuseve etj.).
Vërehen dy korniza semantike të fjalës “dasma” këtu: e para është e gjerë (gati
si sinonim i procedurës së martesës) dhe nënkupton “protokollin” për gjithçka
që përcjell lidhjen e dy personave që nga emërimi e deri te ardhja e nuses në
gjini pas tri, gjegjësisht pesë javë martese - e që mund të zgjasë me muaj e me
vite, dhe korniza e dytë, më e ngushtë, që nënkupton vetëm ceremonialin ose
ngjarjen e gëzueshme solemne (sot gjithnjë e më shpesh kryhet për një ditë) që
nga nisja/ardhja e dasmorëve për të marrë nusen te shtëpia e saj, e deri te
dasma në shtëpinë e dhëndrrit. Ky paralelizëm semantik vërehet në shumicën e
studimeve të kësaj fushe, të cilat hartohen si punime për marrjen e gradave
shkencore në institucionet shqiptare.
Studimi paraqet në radhë të parë një
kontribut me vlerë që mund të shërbejë për trajtime edhe më të thelluara
shkencore, domethënë se brenda kopertinave është sistematizuar një grumbull i
madh informacionesh me vlera shumëdisiplinare. Punimi nuk niset nga një
hipotezë teorike e parapërcaktuar, por përpiqet të përshkruajë deri në detaje
ceremonialin e dasmës në Hot. Ajo që mbetet e pa-arsyetuar deri në fund është e
“veçanta” - në kuptimin shkencor, ose: me çka dallon ceremoniali i dasmës në
Hot nga dasmat në fiset e tjera të Malësisë së Madhe, cilat janë ato detaje
karakteristike të dasmës hotjane (nëse ka!?) që nuk janë të pranishme edhe në
trevat e tjera të Malësisë - domethënë arsyetimi shkencor i fokusimit të
ngushtë hapsinor që përcaktohet nga titulli. Këtë autori e zë në gojë te
“Arsyet dhe motivimi për nismë të punimit”, por argumentimi i dhënë aty nuk
është bindës. Pra, nuk kontestohet titulli si i tillë, por arsyetimi që jepet,
për mendimin tim, është i zbehtë.
Gjithsesi, autori ka bërë një punë të
zellshme dhe teksti e pasuron bibliotekën e botimeve me tematikë nga folklori
dhe etnologjia e Malësisë së Madhe dhe më gjerë. Libri ka edhe vlera gjuhësore,
sidomos në kapitullin “Shpjegime fjalësh dialektore”, megjithëse (këtë e them
për t’i dhënë peshë pjesës afirmative të vlerësimit) aty vërehet përzierja e
dialektizmave të mirëfilltë, që paraqesin kontribut për leksikografinë dhe
dialektologjinë, me fjalët e huaja, kryesisht të proveniencës sllave (p.sh.:
çajna, kllupa, trapis, popek e disa fjalë të tjera), që janë në përdorim në
trevat e Malësisë së Madhe në Malin e Zi,
por që janë barbarizma dhe jo dialektizma. E njëjta gjë mund të thuhet
lidhur me ndonjë shembull apo thënie “kuazi-të urtë” dhe banale (psh. fusnota
220, faqe 216) që është mish i huaj në një diskurs akademik të këtij niveli dhe
nuk lë shije të mirë te lexuesi. Pjesa e foto-materialit me fotografi nga
albumi personal dhe familjar i autorit, vërtet e pasuron spektrin vizuel
(koloritin), por e “mikson”, në masë të tepruar, materialin objektiv shkencor
me vlerë publike, me ilustrime nga jeta private, madje edhe kur nuk del jashtë
kornizave tematike. Termat “synim” dhe “metodë”, ashtu siç autori i përdor në
fjalinë “Ndër synimet kryesore të këtij punimi është metoda përshkruese e
ceremonialit të dasmës në Hot” krijojnë
një konfuzion kuptimor, sepse, në punimet e këtij tipi metoda nuk mund të jetë
synim. Metodat janë vetëm mënyra, rrugë që shërbejnë për arritjen e synimit. E
synimi kryesor i këtij projekti është përshkrimi i ceremonialit të dasmës, gjë
që në tekstin që u ofrohet lexuesve finalizohet me sukses.
