NJË BOTIM
ME INTERES PËR FSHATIN ARBANASI AFËR ZARËS
Dashuria
ndaj gjuhës amtare - penguese e asimilimit
(Prof.
Tullio Erber, Albanska kolonija Arbanasa pored Zadra, Zadar 2015)
Nga ANTON GOJÇAJ
Fshati Arbanasi (Arbnesh) gjendet afër Zarës
(kroat. Zadar) dhe tani është (para)lagje e këtij qyteti. Nga ky vend i vogël
dolën personalitete të rëndësishme si ilirologu i mirënjohur Aleksandar
Stipçeviq (Stipčević), shkrimtari Josip Rela, kompozitori dhe shkrimtari Shime
Deshpali (Šime Dešpalj), dirigjenti dhe kompozitori Pal
Deshpali (Pavle Dešpalj), violonçelisti Valter Deshpali (Valter Dešpalj), basketbollisti
Josip Gjergja etj.
Historia
e fshatit Arbanasi (shqip Arbnesh) është tema kryesore e librit “La colonia
albanese di Borgo Erizzio presso Zara” (“Kolonia shqiptare e Borgo Errizios afër
Zarës”), shkruar nga profesori Tullio Erber, botuar në Dubrovnik në vitin 1883.
Me rastin e 290 vjetorit të vendosjes së refugjatëve të parë shqiptarë në atë
fshat, pasardhësit e tyre këtë libër e përkthyen dhe e botuan në gjuhën kroate,
në Zarë. Librin e përkthyen (kroatisht) Ljerka Shimunoviq (Lerka Šimunović) dhe
Branka Hrboka. Redaktorë janë Sergjo Dokoza (Serđo Dokoza) dhe Bernard Kotlar,
ndërsa botimin e realizuan Krsto Petroviq (Petrović) dhe Tomislav Peroviq
(Perović). Botimit kroatisht i paraprin një parafjalë e frymëzuar, me nuanca
poetike, shkruar nga Ivica Mateshiq – Jeremija.
Në pasthënie
të botimit kroatisht (shkruar nga S. Dokoza) thuhet se Tullio Erber (lindi më
1854 në Verona të Italisë, vdiq më 1909) ishte profesor i gjimnazit italian në
Zarë, ku punoi rreth 30 vite.
Libri
ndahet në dy pjesë. Në pjesën e parë autori rrëfen për historinë, doket,
traditën dhe gjuhën e arbëreshëve të Zarës, duke iu referuar të dhënave të
vjela në arkivin lokal, që librit i jep vlera dokumentare.
Në
Hyrje, autori sqaron se në hartimin e librit është mbështetur edhe në
informacione që i ka marrë gojarisht nga vetë arbëreshët.
Në
kapitullin e parë, autori jep informacione mbi vendosjen e refugjatëve
shqiptarë në Istër (1655), pastaj në Itali (1675), si dhe mbi ngjarjet në
trekëndëshin Venedik – Mal i Zi – Shqipëri në periudhën 1705-1707.
Sipas
dokumenteve arkivore, 16 familjet e para shqiptare arritën në Zarë më 15 gusht
1726 dhe ata e themeluan fshatin Arbanasi. Arsyeja e shpërnguljes, sipas dokumenteve
arkivore, ishte poshtërimi i tyre mbi bazën fetare por edhe padrejtësi dhe
vuajtje të tjera që atyre u shkaktonin autoritetet e pushtetit turk të asaj
kohe në Tivar dhe rrethinë.
Republika
e Venedikut, sipas dokumenteve, për familjet e para shqiptare, kishte caktuar
një lokalitet të pabanuar afër Zarës, ku ndërtoi 16 shtëpi, për çdo familje nga
një. Po ashtu, secilës familje iu dha edhe edhe pak tokë pune, që me krahët e vet
ta sigurojnë mbijetesën. Përveç kësaj, i liruan për 12 vite nga obligimet
publike. Një vit më vonë, më 1727, arritën edhe shtatë familje të tjera
refugjatësh shqiptarë, që u vendosën po ashtu afër Zarës, por në Zemunik dhe jo
në Arbanasi.
Në
vitin 1733 edhe 28 familje të tjera shqiptare nga treva nën juridiksionin e
Tivarit shpërngulen përgjithmonë nga vendlindja, duke ikur së pari në Kotor dhe
Herceg Novi, e prej andej në Zarë. Shpërngulja e shqiptarëve, siç tregojnë
dokumentet e asaj kohe, shpjegohet me sjelljen despotike ndaj tyre nga
pashallarët e Tivarit, Omer pasha dhe Ahmet pasha. Autoritetet turke kërkuan
nga Republika e Venedikut kthimin e refugjatëve shqiptarë, me arsyetimin se ishin
shtetas të Perandorisë dhe se ikja e tyre u shkaktonte dëm: pronarëve turq u
kishin mbetur tokat djerr – sepse nuk kishte kush t’i punonte. Për të shmangur
dorëzimin mbrapa të refugjatëve shqiptarë, venedikasit detyrohen që autoritetet
turke t’i zbusin me para dhe dhurata të ndryshme (Soliman aga merr një orë të
bukur si dhuratë).
Sipas
këtij libri, arbëreshët një periudhë të gjatë martesat i bënin vetëm brenda
komunitetit të vet. Gjuhën amtare (e folme e dialektit gegë) e ruajtën relativisht
gjatë – mëse dy shekuj. Në kohën kur është shkruar ky libër (në vitet
1880-1883) shqipja ishte ende gjuhë e folur në Arbnesh, çka e dëshmon fjalorthi
me disa qindra fjalë shqipe si dhe disa shembuj për kohët dhe zgjedhimet e
foljes dhe lakimin e mbiemrit në gjuhën shqipe, të cilat autori i ka shënuar në
vend.
Duke
folur për prejardhjen e arbëreshëve të Zarës, prof. Erber thotë se fshati
Arbanasi ndahej në dy krahë ose pjesë - në pjesën veriore (quheshin
”Brishqani”, ardhur më 1726) dhe pjesën jugore (“Sheshqani”, ardhur më 1733). Autori vëren se
midis tyre kishte rivalitet, që ndonjëherë kulmonte me ngjarje të padëshirueshme.
Studiuesi nuk kishte dijeni që në rrethinën e Tivarit ekzistonin lokalitetet “Brisk” dhe “Shestan” prandaj hedh hipotezën se
arbëreshët në fjalë mund të kenë lidhje me fisin e Mirditës, rrjedhimisht që ata
nuk janë nga rrethina e Tivarit – por në portin e këtij qyteti kishin hypur në
barka me të cilat u shpërngulën. Gjithsesi kjo ishte një hipotezë e gabuar, që
mund t’i falet një autori italian të asaj kohe, i cili kurrë nuk kishte qenë në
trevën e Tivarit me rrethina, prndaj edhe s’kishte si ta dinte.
Një
odiseadë e ndërlikuar, me shtrirje disavjeçare, pasoi largimin e rreth 230
shqiptarëve katolikë me anije, nga strehimi i tyre i përkohshëm në Herceg Novi.
Turqit përsëri ankoheshin për dëmin ekonomik që u shkaktonte ikja e këtyre
nënshtetasve dhe kërkojnë nga Venediku kthimin e menjëhershëm të tyre, duke iu
referuar edhe marrëveshjes që dy shtetet kishin lidhur vite më parë për kthimin
e refugjatëve. Venedikut iu desh’ të përdorë mjaft aftësi diplomatike dhe jo
pak shpenzime materiale për t’i bindur autoritetet turke që të heqin dorë nga
kërkesat e veta. Për ilustrim, por edhe si kuriozitet, ja çfarë dhuratash,
përveç një sasie të kosiderueshme të hollash, përfitojnë pasha i Shkodrës,
kadia dhe dy nëpunës të tjerë, sipas këtij libri: 13 palë tesha, pesë nga të
cilat të qëndisura me ar dhe argjend, tre palë tesha nga kadifeja, dy nga
mëndafshi, një nga pëlhura me ngjyrë të kuqe të ndezur, dy të tjera nga pëlhura
londineze, një dylbi, 14 “libra turjak”, 32 “libra” pemë të sheqerosura, 30 “libra”
dyll, 54 “libra” sheqer, një arkë të stolisur me lule, 6 “libra” xinë (pistacie)
etj... Sipas autorit Erber, i cili i referohej hulumtimeve arkivore dhe
bisedave me arbëreshët, të gjithë refugjatët arbëreshë që u vendosën afër Zarës
ishin katolikë, përjashtim bënin vetëm dy familje ortodokse.
Në
pjesën e dytë libri përmban 50 dokumente
arkivore (të përkthyera kroatisht), të ndarë në katër kapituj, që kapin
periudhën 1655-1777. Këto dokumente kanë peshë të veçantë sidomos për shkencën
e historisë.
Botimi
është i pasuruar edhe me disa ilustrime dhe fotografi të vjetra nga Arbanasi.
Historia
e këtij fshati të vogël dhe rezistimi i gjatë ndaj asimilimit, pavarësisht se
kishin të njëjtën fe si popullsia vendore (kroate), në mënyrë të tërthortë e
relativizon tezën e disa studiuesve që ruajtjen e identitetit
(arbëror/shqiptar) të arbëreshëve të Italisë e sqaruan me faktin se ata kishin konfesion
tjetër (ortodoks) nga vendorët italianë (katolikë). Arbëreshët e Zarës
megjithëse katolikë - njësoj si kroatët, e ruajtën gjuhën, doket dhe kulturën e
vet tre shekuj me radhë. Mbase, ishte gjuha shqipe ajo që i dallonte këta
arbëreshë nga njerëzit që gjetën në vendin e ardhjes dhe, në radhë të parë,
falë dashurisë ndaj gjuhës së të parëve arritën ta ruajnë me shekuj kujtesën
për identitetin e vet etnik.
 |
| TRABOINI ART STUDIO |
