Vështrim mbi tregimet e Anton Gojçaj-t / nga Prof.dr. Klara Kodra

VËSHTRIM MBI TREGIMET E ANTON GOJÇAJ-t

Tregime (si) mikrodrama

Prof.dr. Klara Kodra

Prof. dr. Klara Kodra

Anton Gojçaj bën pjesë në ata krijues poliedrikë që synojnë ta realizojnë individualitetin e vet krijues në shumë fusha, duke rrezikuar të mos godasin në shenjë asnjëherë ose ta thërmojnë talentin, po ai u ka bërë ballë sfidave që ka marrë përsipër, duke mbetur vetvetja në çdo gjini dhe në çdo zhanër, në poezi, në tregime, në roman, madje edhe në kritikë dhe në studime.

Përveç kësaj ai i përket një brezi letrar të pasur me talente si një yllësi e shumëngjyrshme, një brez letrar që synon drejt modernes në letërsi, po karakterizohet njëkohësisht nga vendosja e një lidhjeje me traditën, e cila nuk mohohet si në shumë lëvizje avangardiste, po vlerësohet për ato veçori që janë ende të gjalla dhe përmbajnë në vetvete një mundësi rinovimi. Këtë lidhje midis traditës dhe modernes, Gojçaj e ka të përbashkët me brezin e vet, po e realizon në mënyrë origjinale dhe shkrimtari e shpreh këtë prirje që e lidh me traditat më të mira të së kaluarës dhe e projekton drejt së ardhmes në tregimet e tij.

Në tregimet e Gojçajt vëmë re se fillesa epike, rrëfimtari, shartohet me fillesën dramatike, kështu që krijimet e tij në prozë janë jo rrallë mikrodrama, me një koncentrim të lartë veprimi në të cilin fshihet edhe psikologjizmi.

Në prozën e vet të shkurtër Gojçaj ndërthur vizatimin e karaktereve me pak vija shprehëse, si me laps karboni, duke respektuar vizatimin tradicional të personazhit me portretin e tij fizik dhe gjuhën e vet dhe copëzimin modern të karakterit që shpreh thërmimin e individualitetit njerëzor nën trysninë e rrethanave; ndërthur rrëfimtarin tradicional të gjithëdijshëm me rrëfimtarin në vetë të parë që i vështron personazhet nga jashtë dhe di po aq apo edhe më pak se ata.

Ky autor në disa tregime fshin dallimin e njeriut nga qeniet e tjera të gjalla, duke antropomorfizuar figura kafshësh dhe duke zbuluar shtazërinë në disa figura njerëzish. Në këtë mënyrë ai fshin edhe konturat që e ndajnë botën reale nga bota e fantazisë meqenëse „vëllezërit më të vegjël“ të njeriut që jetojnë edhe ata një botë ndjenjash nganjëherë të pasur, pajisen edhe me aftësinë e mendimit që e ka vetëm njeriu, kurse te njerëzit autori zbulon nëpër atë shtresë të fshehtë nënvetëdijeje të afërt me kafshërinë që super-egoja e njeriut e mohon. Kështu ndonjë tregim tregim bëhet i afërt me fabulën, po dallon prej saj në saje të fillesës lirike që e afron me poezinë. Kështu ndodh në dy tregime karakteristike si „Atomet, shpirti, dashuria“ dhe „Lotët e qenit“, ku protagonistët e vërtetë janë kafshët, papagajt në tregimin e parë dhe qeni në tregimin „Lotët e qenit“.  

Në këto tregime mishërohen ide si dashuria dhe liria, krenaria, humanizmi dhe dëshira për liri, bartës të të cilave çuditërisht bëhen kafshët si qenie të afërta me natyrën dhe që e ruajnë thesarin e vet të ndjenjave, të cilin njeriu i sotëm ia flijon lakmisë dhe egoizmit. Këto tregime janë të bazuara në antitezën midis kafshëve që ngrihen në lartësinë e njeriut dhe njeriut që zbret në nivelin e kafshëve. Papagajt e tregimit të parë të sjellin ndërmend heronjtë romantikë që flijoheshin për dashuri dhe liri dhe përfundonin në mënyrë tragjike se nuk i përshtateshin mjedisit.

Edhe qeni Lac, që vë mbi të gjitha krenarinë dhe solidaritetin me gjallesat e tjera, është një hero në përmasat e vogla të mikrobotës së vet dhe i kundërvihet të zotit të shpërfytyruar nga egoizmi dhe lakmia.

Në tregimet e tjera drama e personazhit fshihet në disa raste pas të zakonshmes, të përditshmes, si ndodh në tregimin me titullin ironik „Të pëlcasësh që qeshuri“ , heroi i të cilit është njeriu i vogël që lufton për mbijetesë, po është i aftë edhe për ndjenja të thella. Drama e tij merr tipare tragjikomike se bazohet në një keqkuptim. Djali keqkupton interesimin, ndjenjën e solidaritetit të një vajze, duke e ngatërruar me dashurinë. Është, pra, motivi tradicional i dashurisë pa përgjigje, por në kushtet e sotme, i ndërthurur me dramën e emigracionit.

Në tregimin „Porosia e një analfabeti“ personazhi kryesor portretizohet edhe në fjalën e rrëfimtarit në vetë të parë, që identifikohet me autorin. Është një personazh lidhja e të cilit e ngushtë me traditën, e bën sa qesharak edhe sublim. Ai është lidhur ngusht me armën, e ka gjymtyrë të trupit, gjë që ta përkujton poemën e Kadaresë „Përse mendohen këto male“. Ky personazh analfabet, po trim e krenar, u bindet ligjeve të pashkruara dhe për këtë sfidon ligjet e shkruara, duke rrezikuar dhe familjen e vet. Qëndrimi i autorit ndaj tij është ambivalent, admirues por edhe kritik. Ky personazh është mishërim i urtësisë popullore, po edhe i paragjykimeve patriarkale, është shqiptari tipik me vetitë e veta të larta, po edhe me kokëfortësinë dhe paaftësinë për t'u përshtatur, për t'u ndërgjegjësuar për të renë.

Një tipar thellësisht dramatik, i bazuar mbi atë pjesën e karaktereve, e shohim edhe te „Katarza e aktorëve“, ku vihen përballë njëri-tjetrit viktima dhe persekutori. Që të dy viktima të diktaturës, po edhe secili bartës i së vërtetës së vet, njëri të idealeve të larta – që diktaturës i pengon, tjetri të një dashurie të sinqertë por që errësohet nga xhelozia dhe çon në krimin e shkeljes së besës; që të dy të shkelur nga rrota e historisë, po pikërisht viktima duke falur denoncuesin arrin katarsisin dhe ndjenja e udhëheqjes së hakmarrjes ishte përligjur dhe nxit katarsisin edhe të tjetrit, i cili kupton kotësinë e urrjetjes së vet që e uli në nivelin e spiunit, po edhe vogëlsinë e tij ndaj forcave shoqërore me të forta se ai dhe e shndërron brejtjen e errët të ndërgjegjes së tij në pendim të vërtetë njerëzor.

Në ndonjë tregim protagonisti i cili qëndron më lart nga mjedisi, përbuzet prej tij siç ndodh te tregimi “Një pikëpyetje e padëshiruar në gjithësi”, mesazhi i të cilit është ambivalent. Protagonisti lufton për të vërtetën e vet deri në flijim, por a ekziston në fakt një e vërtetë e tillë për të cilën e vlen të jetosh dhe të vdesësh? “Vazhdimi i llojit” që përkufizohet si kuptimi i jetës, a është një e vërtetë e tillë sociale-ekzistenciale? Mos vallë kriza e idealeve e bën heroizmin të panevojshëm? Janë pyetje që shtrohen, po nuk zgjidhen. Rrëfimtari në vetë të parë – autori e do dhe e admiron personazhin e vet të çuditshëm, por nuk është plotësisht i bindur që sfida e tij ndaj realitetit dhe bashkësisë së njerëzve është frytdhënëse.

Në disa tregime është e fortë fillesa lirike, si “Qengj i harruar natën në mal” që përshkohet nga dashuria mallëngjyese për të gjitha qeniet e gjalla, ose “Pako në pako” ku rikrijohet ngrohtësia e familjes në optikën fëmijërore, duke e lidhur me një episod ku njerëzorja ndërthuret me komiken.

Në tregimet e Gojçajt ka edhe një nënshtresë ironike që shkon nga humori deri te sarkazma, po ironia e tij nuk është shkatërruese, autori shkatërron për të krijuar. Ai, edhe nëse e ndjen thellë krizën e vlerave, vazhdon të besojë te vlerat si dashuria, kulti i punës, familja, trimëria. Këto vlera duket sikur janë larguar sot, por vazhdojnë të ekzistojnë dhe ai arrin t’i mishërojë përmes një forme me nivel të lartë estetik.                                                    

                                                                                      
(Mbajtur në seminarin akademik "Krijuesit shqiptarë të Malit të Zi",
Muzeu Historik Kombëtar, Tiranë, nëntor 2017)     

Faqja e bardhë e historisë - nga Anton Gojçaj

FAQJA E BARDHË E HISTORISË

(Kolec Traboini, Miti i Hotit, Tiranë 2017)

Nga ANTON GOJÇAJ

Kolec Traboini shpërtheu si krijues pas rënies së sistemit monist. Është autor i rreth 30 veprave letrare. Spikat në lirikë dhe publicistikë. Një apostull i fjalës së lirë dhe i kulturës demokratike. Vepra e tij më e freskët, “Miti i Hotit”, tipologjikisht paraqet një përzierje diskursesh (diskursit historik, publicistik, letrar).  Të gjithë artikujt, ose kapitujt, mund të cilësohen si ese, përveç njërit që është reportazh. Fija që i lidh kapitujt është tematika e Hotit dhe hotjanëve.

Mite në shkencë quhen rrëfimet e lashta për hyjnitë dhe shejtnitë para së gjithash greke, por jo vetëm greke. Ky libër nuk bën fjalë për hyjni greke as iliro-pellazgjike, por flet për disa figura luftëtarësh të shquar malësorë, gjegjësisht hotjanë. Fjala “mit” këtu përdoret në kuptimin e lavdisë, në vend të saj mund të qëndronte “legjenda”, ose personalitete të lavdishme nga Hoti…

Në epokën tonë (aktualisht) pëlqehet më shumë demitizimi, deheroizimi... Zëra të ndryshëm, në media, nga foltoret, në libra, theksojnë nevojën për “çmitizimin” dhe deheroizimin e personalitete të caktuara, deri edhe të kryetrimit (ndër)kombëtar, Gjergj Kastriotit Skënderbeu. Dhe nuk ndalen vetëm me të.

Traboini u bie ndesh rrymave të çastit, të cilët kapërcejnë nga njëri ekstrem në tjetrin, deri dje ishin adhurues të mëdhenj të të njëjtëve heronj, deheroizimin e të cilëve e kërkojnë tani me ngulm. Këto rryma përfaqësohen nga intelektualë dhe kuazi intelektualë që zhurmojnë në kor, si t’i dirigjonte dikush, të njëjtat refrene të mësuara përmendësh, të kopjuara nga qarqe perëndimore, por që (atje) janë thënë e thuhen në kontekste për shumë arsye të papërputhshme me realitetin tonë. Puna ka ardhur deri aty, sa individë të caktuar siç është Koleci, duke rrezikuar që dikush t’i marrë për donkishotë të cilët kanë humbur sensin e arsyes, ndjejnë detyrimin t’i kundërvihen kësaj tendence duke shkruar një apologji të llojit të vet. Një apologji e tillë është “Miti i Hotit” i Kolec Traboinit dhe në perspektivën e “frymës apologjike” e kam përjetuar edhe gjuhën dinamike, nganjëherë glorifikuese, që zbardh dhe analizon bëmat e hotjanëve të njohur gjatë shekujve. Qëllimi apologjik i veprës e përligj ligjërimin panegjirik.

Mitin e Hotit hotjanët e krijuan me gjak. Ai nuk i përket vetëm një prijësi apo vetëm dy-treve prej tyre, megjithëse është një praktikë e përbotshme që lavdia t’u vishet prijësve. Vërtetë, vlerat e një fisi, bashkësie, vendi, maten me arritjet e bijve dhe bijave më të mirë, ashtu siç maten bjeshkët për nga majat më të larta. Mirëpo, pjesë në atë lavdi duhet të ketë edhe shumë luftëtarë të tjerë, tashmë të harruar, heroizmi dhe vetëflijimi i të cilëve u pushtua nga heshtja dhe u mbulua nga sintezat përgjithësuese dhe relativizuese të historive zyrtare, të cilat gjithmonë diktohen nga interesat e kohës të rrymës që mban pushtetin.

Ky libër nuk synon edukimin e kreshnikëve të rinj sipas kallëpit të moçëm. Epoka e luftëtarëve ka ikur. Kreshnikët e sotëm armë e kanë librin.

Ajo që dhemb është shpërfillja, keqinterpretimi dhe nganjëherë shpërfytyrimi i heronjve të Hotit në debate dhe tryeza shkencore dhe kuazi-shkencore. Me këtë libër autori sikur porosit: jepuni kreshnikëve çka u takon kreshnikëve! Një vend të dinjitetshëm, si faqja e bardhë e historisë kombëtare.       

Vlera e këtyre eseve nuk qëndron te datat e sakta dhe te citimi i dokumenteve zyrtare apo i literaturës historike. Këto të fundit janë krehur dhe përshtatur (lexo: manipuluar) shpesh, sipas  nevojave të qarqeve me pushtet. Megjithatë, shembujt, të dhënat dhe sqarimet që jep autori janë interesante dhe të qëndrueshme. Ai shpesh nxjerr sinteza të ndjeshme dhe të paanshme, si p.sh.: “Shteti komunist e ka vlerësuar Dedë Gjo Lulin, por në një anë e vlerësonte në anën tjetër gjithë familjen e fisin e tij e persekutoi në mënyrën më të egër e më çnjerëzore.” (f. 51)

Figurat me të cilat Koleci e hartoi “Mitin e Hotit” janë personalitete historike, prej mishi e gjaku, me biografi reale dhe të mirënjohur për pjesëtarët e fisit të tyre por edhe të kombit në kohën kur ata vepruan. Emrat e tyre vështirë i gjen në tekstet historike apo në enciklopeditë kombëtare të autorëve të cilët më shumë sesa shkencëtarë të mirëfilltë janë burokratë servilë, të cilët duke u ikur “fytyrave” dhe ngjarjeve të vërteta i  bëjnë lëmsh të gjitha. Jo gjithmonë nga padituria, por edhe nga smira. Do të ishte shumë më keq, e ka indicione se kjo po ndodh, që kështu veprojnë me një mision të caktuar akoma të mbajtur pas kulisave, për t’u përgatitur terrenin ideologjive të caktuara të cilat presin pjekjen e kushteve për të dalur në mënyrë të hapur. Heronjtë e tij kanë karaktere dhe ideologji të ndryshme, Dedë Gjon Luli është tribun popullor, Nikoll Gojçi partizan e komunist, kurse Gjelosh Luli antikomunist. Por të gjithë e ndoqën me pasion dhe me konsekuencë idealin e vet, me çmimin e jetës.

Stili i autorit nuk është i një opinionisti anemik, të dashuruar në vetveten. Karakteri i tij nuk i duron dhelpëritë intelektualiste, të cilat shpesh të vetmin qëllim e kanë bishtërimin e së vërtetës. Retorika e Kolec Traboinit është e rreptë dhe provokuese. Ai jo vetëm mbron, por edhe godet. Jo vetëm konteston, por edhe hulumton. Edhe kur priret kah subjektivizmi, jep argumente e veta me një logjikë sa racionale aq edhe burrërore. Është një polemist i lindur, që t’i kujton polemistët tanë klasikë, F. Bardhin, Gj. Fishtën, F. Konicën etj.   

Ky libër vlen të lexohet. Atë duhet kuptuar dhe konsideruar si një gurë me peshë në digën parandaluese kundër ideologjive të reja që duan të shpërfillin historinë reale për të vendosur një paradigmë të re historike, që mbështetet mbi fabrikimin dhe falsifikimin e historisë. Ky libër është homazh për Hotin dhe hotjanët kudo që janë, e në veçanti për ata që sakrifikuan veten, e ndonjëri edhe gjithë familjen, për atdhe e liri.    

Botuar në gazetën "Koha Javore"

nr.787, 26 tetor 2017, f.20-21, Podgoricë.