Skënderbeu - hero i një vepre të
shekullit XVIII
(ANDRIJA
KAÇIQ MIOSHIQ, GJERGJ KASTRIOTI SKËNDERBEU, poemë, përktheu: Smajl Smaka,
botoi: UEGEN, Tiranë 2012)
1.Autori: Andrija Kaçiq Mioshiq (Fra Andrija Kačić Miošić), filozof,
kronikan, njëri nga autorët që krijuan letërsi në gjuhën e popullit (kroat), lindi në Brist,
afër qytetit bregdetar Makarska (në Dalmaci, sot pjesë e Kroacisë), në vitin 1704. Në shënimet biografike për
autorin që botuesi shqiptar jep në fund të librit, thuhet: “Sipas disa
shënimeve, familja e tij pas vdekjes së Skënderbeut, kishte zbritur në Dalmaci
nga rrethi i Shkodrës.” (Ç’është e
vërteta në Bajzë-Malësi e Madhe, afër Shkodrës, edhe sot ka familje me mbiemrin
Kaçaj ,nga të cilët më të njohurit janë basi i famshëm i muzikës shqipe Lukë
Kaçaj, poeti Dodë Kaçaj e tjerë.)
Në moshën 16 vjeçare u fut në urdhrin e
françeskanëve dhe mori emrin Andrija (emri i pagëzimit ishte Antun). Studioi
për filozofi dhe teologji në Budim (1721-1724) dhe në Osijek (1724-1728).
Përveç si meshtar, punoi edhe si profesor i filozofisë, kurse në vitin 1731 në
Venecie dha provimin për profesor general të teologjisë. Vdiq në vitin
1760.
Pas vetes ka lënë katër vepra të botuara, prej të cilave tri janë
shkruar në gjuhën e popullit (kroatisht: pučka
književnost) dhe një në gjuhën latine. Të gjitha u botuan (ndoshta edhe
u shkruan) në dekadën e fundit të jetës së tij:
1. Elementa peripathetica, 1752, kurs i
filozofisë.
2. Razgovor ugodni naroda slovinskoga (Bisedë e
këndshme e popullit sllav) ,
poezi e prozë, 1756.
3. Razgovor
ugodni naroda slovinskoga, botim i dytë, i zgjeruar, 1759.
4. Korabljica (Arka), 1760.
2. Libri: Vepra, në origjinal, mban titullin “Razgovor ugodni naroda slovinskoga“ (Bisedë
e këndshme e popullit sllav) dhe është botuar për herë të parë në vitin 1759.
Libri është i hartuar në prozë dhe në vargje.
Botuesi shqiptar ia ka ndryshuar titullin librit,
besoj për arsye sepse nuk është përkthyer në tërësi, por vetëm cikli i këngëve
që i kushtohen Gjergj Kastriotit, të cilat përbëjnë një pjesë të konsiderueshme
të librit. Nuk janë përkthyer disa pjesë të vogla në prozë të cilat po ashtu
flasin për Gjergj Kastriotin. Do të kishte qenë më korrekte sikur botuesi, ose
përkthyesi, ta kishte shënuar në cilin botim është mbështetur përkthimi.
Poeti, në ciklin
e poemave historiko-heroike, përshkruan edhe trimëritë e prijësit të
Shqipërisë, Gjergj Kastriotit Skënderbeut.
Duhet thënë
se Kaçiq – Mioshiq në këtë vepër del mjaft konfuz në çështjen e barazimit
(sinonimik) të ilirëve me sllavët, d.m.th. sipas tij ilirët dhe sllavët janë i
njëjti popull. Studiuesi malazias Vojislav P. Nikçeviq, këtë e shpjegon kështu:
” ilirizmi te rilindësit kroatë ishte vetëm një jugosllavizëm deklarativ joreal
dhe për këtë arsye edhe dështoi...” (Vojislav P. Nikčević. Mažuranić i Njegoš o
Crnoj Gori i Crnogorcima - kulturološki pristup, në: IVAN MAŽURANIĆ (1814-1890)
I CRNA GORA, zbornik, Cetinje-Osijek, 2011, f. 62). Nga e njëjta bindje, historikisht e gabuar, u nisën edhe
aktivistët kroatë të shekullit XIX të cilët lëvizjen e vet kombëtare e pagëzuan
“Ilirski preporod” (Rilindja ilire). Sigurisht që një rol këtu luajti fakti se,
në kohën kur u shkrua ky libër, sllavët
jetonin me shekuj në hapësira të mëdha të kësaj pjese të Ballkanit, ku
dikur jetonin fiset ilire dhe se pa dyshim, ndër sllavët e atëhershëm (dhe të
sotëm) të jugut ka një përqindje të gjakut ilir.
Kaçiq -
Mioshiq jo rrallë bën përshkrime të
mjegullta, jo të qarta, të mos them kundërthënëse, kështu për shembull në
pjesët e shkruara në prozë, pasi
Bardhylin, Pleuratin, Agronin, Gencin, Teutën e të tjerët i quan sllavë, më vonë kur bën kronikën historike të
sllavëve (alias ilirëve) ai përmend se në vitin 541 pas Krishtit në këto treva
arriti sundimtari sllav Ostroillo, i
cili i dëboi “sllavët e moçëm” dhe në
tokat e tyre ngulën “sllavët e rinj (ter
istiravši stare Slovince iz Država slovinski, svoje iznova naseli). Veç disa rreshta më tej ai thotë se në vitin
552 mbreti Svevlad “i pushtoi Maqedoninë dhe Ilirinë, e pastaj ato vende u quajtën
sllave.” (Na 552. Kralj Svevlad osvoji Macedoniju i Iliriju, ter se ove države
tada slovinske prozvaše.)
Origjinali është i shkruar në dhjetërrokëshin epik, pa rimë, kurse përkthimi është bërë në tetërrokësh, me rimë. Mund të thuhet se përkthimi ofron, të paktën, mundësinë që edhe lexuesit pa pretendime shkencore të marrin sadokudo informacione dhe të krijojnë një ide për këtë vepër, e cila nuk është krejtësisht e panjohur për studiuesit shqiptarë (Skendi Stavro ka bërë një studim krahasues të kësaj vepre me “Lahutën e Malcis’” të Atë Gjergj Fishtës, në gjuhën angleze, Nju-Jork 1980.) Kjo është vepra më e lexuar e letërsisë kroate të shekullit XVIII dhe deri sot ka pasur mbi 65 (ri)botime. Fragmente të librit janë përkthyer edhe në italisht, gjermanisht, frëngjisht, latinisht, bullgarisht, çekisht, sllovakisht, rusisht, maqedonisht, hungarisht, shqip. Popullaritetin europian të veprës duhet kërkuar në mbështetjen e fuqishme të autorit te letërsia gojore, që ishte ndër veçoritë kryesore sidomos të frymës së romantizmit. Në vepër i thuren lavde Venedikut për luftërat kundër osmanëve. Cikli i këngëve kushtuar Skënderbut u frymëzua nga veprat e Marin Barletit, Biemit e ndonjë tjetri. Andrija Kaçiq Mioshiq Skënderbeun e sheh si hero të krishterë, i cili duke luftuar për lirinë e vendit të vet, njëkohësisht lufton edhe për krishterimin:
Origjinali është i shkruar në dhjetërrokëshin epik, pa rimë, kurse përkthimi është bërë në tetërrokësh, me rimë. Mund të thuhet se përkthimi ofron, të paktën, mundësinë që edhe lexuesit pa pretendime shkencore të marrin sadokudo informacione dhe të krijojnë një ide për këtë vepër, e cila nuk është krejtësisht e panjohur për studiuesit shqiptarë (Skendi Stavro ka bërë një studim krahasues të kësaj vepre me “Lahutën e Malcis’” të Atë Gjergj Fishtës, në gjuhën angleze, Nju-Jork 1980.) Kjo është vepra më e lexuar e letërsisë kroate të shekullit XVIII dhe deri sot ka pasur mbi 65 (ri)botime. Fragmente të librit janë përkthyer edhe në italisht, gjermanisht, frëngjisht, latinisht, bullgarisht, çekisht, sllovakisht, rusisht, maqedonisht, hungarisht, shqip. Popullaritetin europian të veprës duhet kërkuar në mbështetjen e fuqishme të autorit te letërsia gojore, që ishte ndër veçoritë kryesore sidomos të frymës së romantizmit. Në vepër i thuren lavde Venedikut për luftërat kundër osmanëve. Cikli i këngëve kushtuar Skënderbut u frymëzua nga veprat e Marin Barletit, Biemit e ndonjë tjetri. Andrija Kaçiq Mioshiq Skënderbeun e sheh si hero të krishterë, i cili duke luftuar për lirinë e vendit të vet, njëkohësisht lufton edhe për krishterimin:
“Vëllezër
mos u frikësoni,
që osmanët kanë më shumë ushtarë:
ata Muhamedin e tyre festojnë,
e ne të Jezusit emër të mbarë.”
Është shekulli XVIII kur u shkrua libri, koha kur
kombet (nacionet) ende nuk kishin marrë konotacionin që kanë sot, sidomos jo në
Ballkan, kurse vetë Perandoria Osmane luftonte nën flamurin e Islamit, prandaj
kjo dioptri e Kaçiq Mioshiqit nuk duhet parë as interpretuar jashtë
botëkuptimeve të asaj kohe.
“ Nuk ka
nënë të ketë lindur një trim / si e ka
lindur nëna – Skënderbeun” - klith poeti, duke mos e fshehur ekzaltimin e vet
ndaj personalitetit të jashtëzakonshëm të princit të Arbërisë.
Si venetofil
i identifikuar, Kaçiqi u gjet në situatë jokomode kur deshi të përshkruajë
luftën e fatosit shqiptar kundër ushtrisë së Venedikut, e cila përbëhej nga
kroatë, italianë, latinë... Gjendjen psikologjike të Skënderbeut dhe
strategjinë e tij afatgjatë poeti e jep përmes këshillës zemërgjerë drejtuar
ushtarëve të vet :
“ Por, ju
lutem, vëllezër, të dashurit e mi,
kur ta dërmoni ushtrinë e prijësit të zi
e lëshoni shëndosh e plot gazmi
të ikë në Shkodrën e bardhë si tani.
Poeti këtë
moment jokomod për të, pra përleshjen e Skënderbeut me Venedikun, e zgjidh me një
kompromis, duke konfirmuar fitoren e të parit, por edhe duke ruajtur dinjitetin
e ushtarëve të Venedikut në disfatë:
“ Godiste
Moisiu latinët e rinj,
por mbrohen si trima me fletë,
kur Skënderbeu ra mbi kroatët si veri,
nuk mund t’i lëvizte dot as vetë.
3-Në vend të
përfundimit
Autori kroat
i shekullit XVIII, Andrija Kaçiq Mioshiq, pra një shekull para se të marrë hov
Rilindja shqiptare, para lexuesve sllavë por edhe të gjithë popujve të tjerë
dëshmon botërisht se, për “ngritjen në qiellin mitik” të personalitetit më të
madh të historisë së shqiptarëve, po aq kontribut sa vetë shqiptarët, e
nganjëherë ndoshta edhe më shumë, dhanë krijuesit e popujve të tjerë
europianë. E Skënderbeu e meritoi këtë,
për guximin “e marrë” që pati t’i kundërvihej fuqisë më të tmerrshme të kohës,
për mençurinë prej strategu lufta e të cilit nuk zgjati vetëm një natë as vetëm
në një betejë, por një çerek shekulli, me luftra të përgjakshme, pothuaj vit
për vit, por sidomos për krenarinë liridashëse dhe atdhedashëse që u la
shqiptarëve. Natyrisht edhe për respektimin e vlerave europiane, djepi i të
cilave, sado që tash dikuj kjo mund t’i tingëllojë ironike, ishte në këtë pjesë
të Europës.
Anton Gojçaj
