Vështrim mbi romanin e ri të Fran Camaj- nga Anton Gojçaj

VËSHTRIM PËR ROMANIN MË TË RI TË SHKRIMTARIT FRAN CAMAJ

 Ikja nga vetvetja       

(Fran Camaj, Njeriu me Mjekër të Thinjur, roman, botoi: Toena, Tiranë 2014)

Fran Camaj, (1949, Spijë - Malësi e Madhe – Mal i Zi), romanin  e vet të parë e botoi në vitin 2004. Deri atëherë kishte bërë emër si pedagog  dhe në fushën e gazetarisë. “Njeriu me Mjekër të Thinjur” është romani i pestë i tij brenda periudhës dhjetëvjeçare (2004-2014) dhe kjo e bën romansierin më produktiv në gjuhën shqipe në Mal të Zi.   

Shkruar nga Anton Gojçaj

                                

Rrëfimi zë fill në fshatin Shkorret të Dukagjinit, në kohën e mbretit Zog. Keqa dhe Sokoli,  kushërinj (etërit e tyre janë vëllezër) kanë zgjedhur dy rrugë të ndryshme në jetë, Keqa të pasurimit material (merret me blegtori dhe bujqësi), kurse Sokoli djemtë e vet i dërgon për t’u shkolluar. E keqja ndërmjet dy familjeve vjen nga kontestimi që i bëjnë njëri-tjetrit për pronësinë e një shtegu. Demoni i së Keqes mishërohet në Cub Stërbythin, (një bashkëfshatar i tyre), i cili ia mbush mendjen Keqës  për ta zgjidhur çështjen përmes vrasjes. Ekzekutimin e planit  Cubi e merr vetë përsipër, për një pagesë të majme, kuptohet.  Ky rrëfim, pëveç si një metaforë e konfliktit të “materializmit” me “idealizmin”, mund të analizohet edhe në raport me dy arketipe universale: të vëllavrasjes (në psikologjinë fisnore kushërinjtë e parë janënjë familje, pra “vëllezër” -  që ta sjell ndërmend vrasjen e Abelit nga Kaini)  dhe të hakmarrjes (dukuri karakteristike sidomos për bashkësitë fisnore – në mungesë të institucioneve të shtetit ligjor).
Kufijtë kohorë të episodit të dytë të kësaj kronike njëshekullore përkojnë me periudhën e Luftës II Botërore . Djali i dytë i Sokolit, Gjini, në shenjë pakënaqësie e braktis profesionin e oficerit ushtarak sepse nuk i pëlqente regjimi “zogist”. Ai provon që të organizojë rezistencë aktive kundër pushtuesve fashistë, por kapet rob dhe dërgohet  për të vuajtur dënimin në Itali. Pas kapitullimit të fashizmit,  kthehet në atdhe. As pushteti komunist, pas luftës, nuk i pëlqen Gjinit, por martesa me një vajzë shkodrane dhe transferimi në Fier bën që të jetë i kujdesshëm në raport me pushtetin komunist. Në vendbanimin e ri ai provonte të harronte ato që kishte përjetuar  në Shkorret.  Mospërshtatja e psikologjisë dhe karakterit të malësorëve (kokëfortë) me pushtetet është një nëntemë më vete e  romanit. Në raport me pushtetin e Zogut: “Pushteti nuk i shikonte me sy të mirë as nuk kishte besim ndaj shumicës së ushtarakëve dhe intelektualëve nga rajoni i Dukagjinit dhe i Mirditës. (…) se banorët e këtyre krahinave me shumicë kishin shprehur pakënaqësinë ndaj regjimit të Ahmet Zogut”. Në raport me pushtetin fashist (Gjini deklaron para fashistëve): “Ju jeni pushtues dhe nuk ju intereson bashkimi i trojeve tona. Ju keni vetëm interesa pushtuese.”  Në raport me pushtetin komunist: “… komunistët, të cilëve më shumë u intereson ta marrin pushtetin, sesa interesi i përgjithshëm i Atdheut.”  Malësorët e Veriut, sipas këtij romani, janë kundërshtarë të përhershëm të të gjitha sistemeve.    
Ilirit, të birit të Gjinit, i propozojnë të bëhet bashkëpunëtor i organeve të sigurimit të shtetit. Refuzimi i tij, në përputhje me kodin e tij gjenetik, megjithëse i shprehur me maturi, rezulton me pasoja. Megjithëse nxënës i shkëlqyer, ka vështirësi për t’u regjistruar në fakultet sepse lojaliteti (bindja) në një sistem totalitar çmohet më shumë sesa talenti. Shteti në vend se ta ndihmonte për ta zhvilluar talentin në dobinë e gjithë shoqërisë, e bllokonte atë përmes shantazhimeve nga organet e sigurimit.    

Në kapitujt që flasin për Shqipërinë e viteve tetëdhjetë përshkruhet, mes tjerash, njohja dhe lidhja e dy të rinjve, Ilirit dhe Ajkunës, studentëve të dalluar të Universitetit të Vlorës.  Dashuria e tyre është e pastër dhe reciproke, mirëpo kur ndjenjat e tyre arrijnë kulminacionin, ndodh zbulimi/rinjohja që lëkund gjithçka. Ata marrin vesh se janë kushërinj. Iliri ishte nipi i Sokolit, kurse Ajkuna mbesa e Keqës. Një fuqi diabolike e panjohur kishte bërë lëmsh gjithçka. Që nyja e fatit të tyre të ishte “gordiane”, Ajkuna kishte mbetur shtatzënë. Në gjykimin e tyre e vetmja shtegdalje ishte: “ të ikim përgjithmonë nga ky vend. Të shkojmë në një vend tjetër, diku larg, sa më larg nga Shqipëria.” Një alternativë fataliste që meriton të analizohet në aspekte të ndryshme. Fjalia e shqiptuar nga Antigona, e ëma e Ilirit - “Janë bërë në të kaluarën shumë mëkate e gabime, të cilat po duhet t’i paguani edhe ju tani”, është një përpjekje për t’i dhënë një sqarim (metafizik) fatit jo të mirë të pasardhësve të dy kushërinjve nga Dukagjinit. Gjatë ikjes me mjetin lundrues i mbulon një dallgë gjigante e cila e gëlltit Ajkunen.  Mbytja e Ajkunes shtatzënë në det del si një zgjidhje “Deus ex machina” e lidhjes së ndaluar të dy të rinjve. Diçka (demoniake) nuk i lë të bëjnë hair malësorët. 

Njeriu me Mjekër të Thinjur, e lut Petritin, që kur të kthehet në atdhe, në emrin e tij të hedh një tufë lule në det, se “Ndoshta valët e detit do ta çojnë te Ajkuna dhe fëmija ynë”. Aty Petriti, (por edhe lexuesi), e kupton se Njeriu me Mjekër të Thinjur është vetë Iliri. që kishte ikur larg dhe jetonte “diku në një fshat ose qytezë të Shteteve të Bashkuara të Amerikës, larg çdokujt nga Atdheu i tij dhe larg çdo njeriu që flet shqip,” por që, siç kuptohet në kapitullin XXIX, vazhdon të interesohet për zhvillimet në atdhe. Njeriu me Mjekër të Bardhë i bën një analizë të hollësishme gjendjes së shqiptarëve në Shqipëri (“Kur lexoj dhe dëgjoj për gjërat që ndodhin atje, më neveritet çdo gjë”), por edhe në Malin e Zi (“Një grusht njerëz jeni dhe keni dhjetë parti politike”). Pra, ia ka dalë të shkëputet fizikisht, por jo edhe shpirtërisht nga atdheu dhe kombi i vet. 

 Fakti se shqiptarët shpëtimin e kërkojnë duke ikur sa më larg, është një mesazh fatalist, por që e verifikojnë edhe ngjarjet e botës reale, jashtë letërsisë. Ikja nga atdheu është përpjekje për të ikur nga e tashmja dhe nga e kaluara, me fjalë të tjera: një ikje nga vetvetja. Ajo ikje nuk është aspak e lehtë, disa madje e humbin jetën në atë përpjekje (si në rastin e Ajkunes).  Romani ka dy tregimtarë (narratorë, rrëfimtarë), të dy të gjithëdijshëm dhe rrëfejnë në vetën e tretë. I pari është “autorial”, kurse i dyti është Njeriu me Mjekër të Thinjur, që Petritit, respektivisht lexuesit, gjatë takimeve për tri ditë me radhë, i përcjell një kronikë-kaskadë ku përshkruhen fatet jetësore plot telashe të dy familjeve nga Dukagjini përgjatë periudhës gati njëqindvjeçare. Hiq bisedën ndërmjet Petriti dhe Njeriut me Mjekër të Thinjur, që ndodh në shekullin XXI, të gjitha ngjarjet e tjera zhvillohen në shekullin e kaluar. Ato janë të shpërndara në disa periudha: në kohën e qeverisjes së Ahmet Zogut, gjatë Luftës II Botërore, menjëherë pas çlirimit, në të gjashtëdhjetat, në të tetëdhjetat dhe përfundimisht në të nëntëdhjetat. Skenat e ngjarjeve vendosen në disa shtete: Shqipëri, Itali, Shtetet e Bashkuara të Amerikës.  Përmenden edhe trevat shqiptare në Mal të Zi. Personazhet negative” emrat i kanë shpesh në përputhje me karakterin e vet (Cub Stërbythi, Keqa, Arabella Karalliu). Edhe pamja e tyre fizike është në sintoni me veprimet që bëjnë. Ja si e përshkruan shkaktarin e ngatrresës së parë, që influencoi ngatrresat e mëpastajme: “Cubi ishte burrë rreth gjashtëdhjetë vjeç, shkurtalaq e kokëmadh dhe me pak flokë. Duart i kishte tepër të gjata, ndërsa këmbët e shkurtra në proporcion me trupin. Hundën e kishte të gjerë e disi të shtypur, gojën e madhe, nga e cila dukeshin dy-tre dhëmbë të zgjatur e të zinj. Qafën e kishte të shkurtër, aq sa krijoje përshtypjen se kokën e kishte të kapur prej krahësh.”  Përshkrim që të çon ndërmend pamjen e një majmuni. Ndërkaq, personazhet “pozitive”  janë gjithmonë të hijshëm, shtatlartë, shpatullgjerë, “të fjalës dhe të besës”, të virtytshëm dhe kryesisht të mençur. Ka raste kur pasoja rrëfehet para shkakut (kapitujt XVII-XVIII, p.sh. edhe po të ndërronin renditjen nuk do të prishte asgjë në roman). Kjo bëhet për të ngacmuar kureshtjen e lexuesit dhe për të mbajtur zgjuar interesimin e tij.                                                                                                                                     

Në aspektin teorik, mbetet intrigues statusi i “tregimtarit të gjithëdijshëm” dhënë Njeriut me Mjekër të Thinjur. Autori, besoj për arsye ideo-estetike, atij i jep licencën e të gjithëdijshmit edhe kur rrëfen për ngjarjet në të cilat nuk merr vetë pjesë (që kanë ndodhur disa dhjetëvjeçarë para se  lindjes së tij), duke përshkruar ndjenjat e personazheve për të cilat rrëfen, apo duke riprodhuar mendimet e tyre të brendshme. Brenda konvencave të botës së letërsisë, mbase, mund të merren si legjitime edhe dukuri dhe veprime që nuk janë gjithmonë në pajtim me ligjet e logjikës në kohën historike dhe botën jashtëletrare.

Libri prek shumë tema dhe trajton çështje serioze dhe e çon më tej projektin ideo-artistik të autorit për të thelluar dhe zgjeruar trajtimin artistik të psikologjisë dhe historisë së malësorëve shqiptarë në të dy anët e kufirit (Mal i Zi/Shqipëri), si dhe për të përshkruar dramën jetësore të tyre në njëqind vitet e fundit.

       

 (Koha javore nr. 625,  7 gusht 2014)